Iwan Szpontak, ps. Zalizniak, Łemisz, Dubrownyk, 25 (ur. 12 sierpnia 1919 w Wołkowyi koło Użhorodu - zm. 14 kwietnia 1989 w Wielkich Kapuszanach na Słowacji) – ukraiński terrorysta, dowódca kurenia UPA "Mesnyky", skazany przez Sąd Rejonowy w Przemyślu na karę śmier­ci, zamienioną na wieloletnie wię­zie­nie.

Zbrodniarz ludobójca, mordował głównie polską ludność cywilną.

Ukończył 4-klasową szkołę podstawową i 4-letnie studium nauczycielskie za­koń­czo­ne maturą, w roku 1938 został na­u­czy­cie­lem języka ukraińskiego w miejscowości Aklin Hora. W tymże roku walczył z Węgrami w tzw. Ukrainie Karpackiej; po jej zajęciu przez wojska węgierskie zamieszkał w Wielkich Kapuszanach, a następnie przeniósł się do Bra­ty­sła­wy. W marcu 1939 roku powołany został do pracy przy robotach dro­go­wych w Hanowerze.

Zwolniony ze względu na tzw. zły stan zdrowia, w roku 1941 przyjechał legalnie do Lwowa. Nie należał do OUN, lecz z jej polecenia wstąpił w czerwcu do pomocniczej policji ukraińskiej. Pracował jako pracownik administracyjny w IV komisariacie przy ulicy Asnyka. Ukończył szkołę podoficerską policji we Lwowie w stopniu kaprala. W 1943 roku skierowany został do oficerskiej szkoły policji w Nowym Sączu, ukończył ją po pięciu miesiącach jako starszy sierżant i powrócił do IV komisariatu. Pod koniec roku skierowany został do Rawy Ruskiej jako zastępca powiatowego komendanta policji, na którym to stanowisku pozostawał do wiosny 1944 roku.

Na przełomie lutego/marca 1944 roku wyprowadził 30-osobową grupę policjantów ukraińskich do lasu i wraz z nimi wstąpił do UPA. Zorganizował i był dowódcą sotni UPA, a następnie kurenia. Kureń ten toczył potyczki z NKWD, polskimi oddziałami partyzanckimi, MO, a także z regularnymi oddziałami wojska polskiego.

Popełnił szereg zbrodni na polskiej ludności cywilnej m.in. w Wią­zow­ni­cy, Gorajcu, Rudce, Bruśnie, Kowalówce, Cieszanowie.

Na przestrzeni kwietnia i maja Zalizniak dokonuje napadów na około 10 okolicznych wsi oraz miasteczko Cieszanów, w którym kilkudziesięciu Polaków. Po tych akcjach wielu mieszkańców narodowości polskiej ucieka na drugi brzeg Sanu.

Największą zbrodnią „Zalizniaka” było uderzenie na oddaloną o 7 km od Gorajca wieś Rudka. 19 kwietnia o godzinie 5 rano sotnia przybyła do polskiej wsi. Po rozmowie z sołtysem, który odmówił zebrania mieszkańców oraz wydania broni, dowódca czoty UPA wydaje rozkaz rozstrzelania wszystkich mężczyzn. „Wszędzie dookoła słychać było strzały, płonęły domy i zabudowania gospodarcze” – opisuje Albin Pachla, który ukrył się wówczas w pobliskim jarze. – „Słychać było jęki, krzyki, pisk, płacz i lament. Ukraińcy przechodzili wokół i przez jar, wyciągali i strzelali do mężczyzn powyżej 15 roku życia”.

W ciągu 4 godzin ginie 58 Polaków, a wieś zostaje doszczętnie spalona. Do dziś nie została odbudowana, pozostało z niej tylko jedno gos­po­dar­stwo.

Na czas przejścia frontu „Mesnyky” ukrywają się w lasach okolicznego poligonu. Po przyjściu Armii Czerwona sytuacja wyraźnie się zmienia. W odpowiedzi na pojawienie się komunistów do oddziałów „Zalizniaka” dołączają nowi ochotnicy – w listopadzie 1944 powstaje sotnia „Mesnyky II”, na wiosnę 1945 „Mesnyky III”. Zgrupowanie awansuje do rangi kurenia, tworząc jeden z najpotężniejszych oddziałów na terenie dzisiejszej Polski. Jesienią polscy mieszkańcy próbują powracać w okolice Lubaczowa.

By zatrzymać ten proces, UPA rozstrzeliwuje w Łykoszynie 14 Polaków.

„Z Gorajca prawie cała młodzież poszła do UPA, sami się zgłaszali, bo chcieli zemścić się na Polakach z bronią w ręku” – opowiada Michajło Liwczanin „Semenko”.

28 marca, Zalizniak przeprowadza jednoczesną akcję na sieć posterunków polskiej milicji – niszczy 18 spośród nich, całkowicie dezorganizuje polską administrację na pobliskim terenie, rozbija stanice milicji w sąsiadujących z Gorajcem miejscowościach: m.in. w Łówczy, Bruśnie, Płazowie i Podemszczyźnie. We wsiach powstała „Upowska republika”. Jurewicz wspomina zaś, że „Na wschód (od Lubaczowa,) nie jeździliśmy. Był to teren opanowany przez UPA. Nazywaliśmy go Ukraina”. 29 kwietnia dochodzi do potyczki z NKWD we wsi Surmaczówka.

UPA pali też cztery polskie wsie – Mołodycz, Wólkę Mołodycką, Groblę i Stare Sioło; w tym ostatnim pozbawia życia 17 Polaków. Do tragicznej sytuacji dochodzi także w Wiązownicy, gdzie Zalizniak przeprowadza brutalną akcję, w wyniku której UPA morduje 90 Polaków. Była to ostatnia operacja „Mesnyków” przeciw polskiej ludności cywilnej.

W marcu 1945 roku został mianowany dowódcą 27 Odcinka Taktycznego UPA „Bastion” i szefem sztabu VI Okręgu Wojskowego UPA „Sian”.

Wiosną 1947 roku, na rozkaz dowództwa, "Zalizniak" zdemobilizował część ludzi i przerzucił na Ziemie Odzyskane, a część na teren ZSRR by kontynuować walkę. Szpontak razem z dwoma ludźmi ochrony do października 1947 roku przebywał w lasach sieniawskich, a następnie przeszedł na Czechosłowację do swoich rodziców zamieszkałych w Wielkich Kapuszanach.

Zdemaskowany i aresztowany w nocy 17/18 grudnia 1958 roku został przekazany władzom polskim (1 października 1959), a 18 marca 1961 roku skazany na karę śmierci przez Sąd Rejonowy w Przemyślu (zamienioną 3 czerwca 1961 na dożywocie).

Zwolniony został z więzienia 4 listopada 1981 roku i powrócił do Cze­cho­sło­wa­cji.

Ciekawostka:

W kureniu "Mesnyky" UPA działał nacjonalista ukraiński - Ołeksandr Sycz, skazany w 1947 roku przez polski sąd na karę śmierci za mordy na Polakach, złagodzoną w tym samym roku na karę tylko 15 lat pozbawienia wolności. Był on ojcem Mirona Sycza – posła PO na Sejm RP VI i VII kadencji.

Bibliografia

• Zajączkowski Mariusz: Sprawa agenturalno-śledcza kryptonim "Zabiała": Kulisy procesu Jana Szpontaka "Zalizniaka". W: Służby bezpieczeństwa Polski i Czechosłowacji wobec Ukraińców.. Warszawa: IPN, 2005. ISBN 978-83-8907-886-5.