Brzeżany

Przedwojenny herb Brzeżan

Brzeżany – miasto polskie na Podolu w woj. tarnopolskim nad rzeką Złota Lipa. Do 1939 były miastem powiatowym w województwie tarnopolskim w Polsce. Po 1945 na mocy paktów rozbiorowych zostały siłą wcielone do ZSRR pod okupację radziecką.

Historia

Położenie na mapie województwa tarnopolskiego w roku 1939

• pierwsza pisemna wzmianka o osadzie pochodzi z 1375 roku
• województwo ruskie w Rzeczpospolitej do roku 1772
• 1508 - Anna Cebrowska żona Rafała Sieniawskiego (zm. 1518) chorążego halickiego, w drodze spadku po Piotrze Cebrowskim, Żabokruckim i po Hunowskich, otrzymuje Brzeżany
• w 1530 Brzeżany uzyskały prawa miejskie staraniem hetmana Mikołaja Sieniawskiego. Przez niemal 200 lat należały do jego spadkobierców, zawdzięczając im swój rozwój i rozgłos
• W XVII wieku zamek w Brzeżanach wielokrotnie oparł się wojskom kozackim, tatarskim i osmańskim
• Od XVIII wieku były własnością Czartoryskich, Lubomirskich i Potockich
• W latach 1772-1918 – miasto powiatowe w Królestwie Galicji i Lodomerii. Ok. 1900 mieszkało tutaj 4600 Polaków, 3100 Rusinów i 5300 Żydów
• W latach 1916-1917, podczas I wojny światowej, w rejonie Brzeżan toczyły się walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi
• W latach 1920-1939 Brzeżany ponownie należały do Polski, były miastem powiatowym w województwie tarnopolskim
• Od września 1939 do 1941 roku pod okupacją sowiecką; miały wtedy miejsce deportacje ludności (głównie Polaków) w głąb ZSRR.
• W czerwcu 1941, przed wycofaniem, kilkuset więźniów zamordowało NKWD w Brzeżanach. Od 26 czerwca odgłosy dokonywanej zbrodni głuszono warkotem pracującego silnika. W nocy 29 czerwca, zwłoki rozstrzelanych wrzucono do rzeki Złota Lipa. Informacje te potwierdzają niemieckie meldunki wojskowe. Ponadto w więzieniu znaleziono zwłoki dalszych stu pięćdziesięciu ofiar, a około siedemdziesiąt w zamaskowanych wykopach w okolicy brzeżańskiego zamku. Uratowało się osiemdziesięciu więźniów, którzy ocalenie zawdzięczają ucieczce enkawudzistów.
• W latach 1941-1944 pod okupacją niemiecką (dystrykt Galicja)
• W latach 1942–1944 był to rejon działalności AK
• W okresie 1943-1945 był to teren działalności UPA
• W latach 1945-1991 w granicach Ukraińskiej SRR
• 1946 przymusowe wysiedlenie Polaków
• 1946 -1947 w rejon Brzeżan i samego miasta została przesiedlona część ludności rusińskiej z pow. sanockiego
• Od 1991 na obszarze Ukrainy pod czasową ukraińską administracją.

Zabytki

Kościół pw św. Trójcy

Zabudowa miasta

Zamek w Brzeżanach

Ratusz miejski

• Zamek Sieniawskich (w ruinach) – zbudował go Mikołaj Sieniawski w 1554 roku, rozbudowany został w XVII i XVIII wieku. Urządzony był z wielkim przepychem, należał do największych rezydencji magnackich Rzeczpospolitej, nazywany był Podolskim Wawelem. Na zamku przebywali m.in.: król August II Mocny (1648), książę Franciszek Rakoczy (1702) i car Piotr I Wielki (1707). Zdewastowany w XIX i XX wieku, za czasów gdy dziedzicem był Aleksander Potocki (1798-1868) - wojskowy, powstaniec 1830, emigrant, filantrop
• Kościół Zamkowy z XVII wieku - zdewastowany z kaplicą grobową Sieniawskich
• kaplica grobowa Sieniawskich - jedno z dawniejszych najwspanialszych polskich mauzoleów rodowych. Obecnie w całkowitej ruinie. Początek dewastacji zaczął się jeszcze w XIX wieku, kolejne zniszczenia przyniosła wojna krymska. Jej konserwacji w latach 70 XIX wieku podjął się Stanisław Potocki. W czasie I wojny światowej kaplica kolejny raz uległa zniszczeniom, a dzieło całkowitej dewastacji dokonane zostało po 1945 roku, kiedy zabrakło polskich opiekunów tego miejsca.

Kaplica mieściła zespół nagrobków Sieniawskich: Anny Sieniawskiej (z 1574 roku), Jana Sieniawskiego (z 1583 roku), Mikołaja Sieniawskiego (z 1569 roku), Hieronimem Sieniawskim (z 1583 roku), Adamem Hieronimem Sieniawskim (1619), Mikołajem Sieniawskim (1636), Aleksandrem Sieniawskim (1621) i Prokopem Sieniawskim (1626). Nagrobki obecnie są całkowicie zdewastowane. Zdaniem Mieczysława Orłowicza nagrobki w kaplicy w czasie swojej świetności były "godne wawelskich".

W kaplicy znajdowały się m.in cynowe XVII wieczne sarkofagi z postaciami zmarłych na wiekach niemające odpowiednika w sztuce polskiej, które były dziełem wrocławskiego rzeźbiarza Jana Pfistera. Sarkofagi te (4 sztuki) szczęśliwie ocalały, dzięki ich wywiezieniu podczas wojny polskorosyjskiej w 1920 r. do Krakowa. Dziś znajdują się w kryptach na zamku w Pieskowej Skale.

• kościół i klasztor Bernardynów z 1630-1638
• kościółek ormiański z XVIII wieku
• cerkiew Nikołajewska z XVII wieku
• cerkiew Troicka z XVII-XIX wieku
• dworki szlacheckie

Związani z Brzeżanami

• Aleksander Brückner - polski profesor, filolog i slawista, historyk literatury i kultury polskiej, urodzony 29 stycznia 1856 w Brzeżanach,
• Emil Dunikowski - (1855-1924) - profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza, geolog i etnograf.
• Zdzisław Hordyński-Juchnowicz - polski lekarz, tytularny generał dywizji WP, urodzony 31 lipca 1857 w Brzeżanach,
• Józef Kamiński - polski dowódca wojskowy, generał broni Wojska Polskiego, urodzony 3 marca 1919 w Brzeżanach
• Władysław Kohman-Floriański - polski inżynier budowy maszyn, wykładowca Politechniki Lwowskiej i - po 1945 wykładowca i profesor nadzwyczajny Politechniki Gdańskiej
• Teofil Maresch - polski wojskowy, generał brygady Wojska Polskiego, sędzia Najwyższego Sądu Wojskowego, urodzony w 1 sierpnia 1888 w Brzeżanach,
• Stanisław Narajewski - polski prezbiter katolicki, etyk, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, uczęszczał do gimnazjum w Brzeżanach,
• Alfred Obaliński - polski profesor, lekarz chirurg, urodzony 15 listopada 1843 w Brzeżanach,
• Łukasz Solecki - polski duchowny katolicki, biskup przemyski, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, ukończył gimnazjum w Brzeżanach
• Edward Sucharda - polski chemik, profesor Politechniki Lwowskiej, jej prorektor 1933-1935 i rektor 1938-1939, urodzony 18 czerwca 1891 w Brzeżanach
• Edward Śmigły-Rydz - polski wojskowy i polityk, Marszałek Polski, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, Naczelny Wódz w wojnie obronnej 1939 roku, urodzony 11 marca 1886 w Brzeżanach,
• Ernest Till - polski prawnik, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności, urodzony 4 stycznia 1846 w Brzeżanach,
• Teresa Tubek - polska lekkoatletka, oszczepniczka, urodzona 15 października 1938 w Brzeżanach
• Wasyl Iwanczuk - ukraiński szachista, czołowy zawodnik świata od lat dziewięćdziesiątych do chwili obecnej

Książki

• Shimon Redlich, "Razem i osobno. Polacy, Żydzi, Ukraińcy w Brzeżanach 1919-1945", Sejny 2008, ISBN 83-86872-33-0
• Zbigniew Rusiński, "Tryptyk brzeżański", Wrocław 1998, ISBN 83-907486-3-0
• Juliusz Słowacki, "Jan Bielecki"
• Witold Goliński, "Brzeżany na starej pocztówce", Kluczbork 2006

Pobliskie miejscowości

• Rohatyn
• Kozowa
• Przemyślany
• Tarnopol