Nikita Siergiejewicz Chruszczow (ros. Ники́та Серге́евич Хрущёв, ukr. Микита Сергійович Хрущов; ur. 17 kwietnia 1894 w Kalinówce koło Kurska, zm. 11 września 1971 w Moskwie) – radziecki polityk, działacz partyjny i państwowy, I sekretarz KC Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) w latach 1953-1964 i premier ZSRR w latach 1958-1964. Komunista i nacjonalista ukraiński.

Pochodził z chłopskiej rodziny, od 12 roku życia pracował w fabrykach i kopalniach Donbasu jako ślusarz. Po odsunięciu od władzy mieszkał w daczy niedaleko Moskwy, dyktując swoje pamiętniki, które zostały opublikowane na Zachodzie.

Jeden z synów Chruszczowa, Leonid, lotnik wojskowy, walczył i zaginął w 1943 roku, miejsce jego śmierci nie jest do końca znane; inny – Siergiej, profesor inżynier wyemigrował do USA.

Zdobył tytuł Człowieka Roku 1957 według magazynu Time.

Od roku 1918 był członkiem partii bolszewików, podczas wojny domowej walczył jako komisarz, po jej zakończeniu był aktywistą partyjnym i naczelnikiem.

W 1929 roku został wysłany do Akademii Przemysłowej w Moskwie, na której studiował razem z Nadieżdą Aliłujewą, żoną Stalina. Ta znajomość pociągnęła za sobą szybką karierę: w 1932 został sekretarzem komitetu moskiewskiego, w 1934 został członkiem KC WKP (b), w 1939 – I sekretarzem KC WKP(b) Ukrainy (najwyższe stanowisko partyjne na Ukrainie) i członkiem Biura Politycznego KC WKP(b). Jako członek Rady Wojennej Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego brał udział w planowaniu "wyzwalania Zachodniej Ukrainy" w czasie radzieckiego ataku na Polskę 17 września 1939, następnie jako szef partii na Ukrainie kierował jej sowietyzacją (w tym wywózkami Polaków oraz depolonizacją polskich ziem wschodnich II RP które trafiły pod okupację radziecką w 1945 roku.). W latach 1941-1945 był również członkiem rad wojennych wielu frontów.

W 1949 roku ponownie został pierwszym sekretarzem komitetu moskiewskiego partii, a także sekretarzem KC. Chruszczow, jako typowy przedstawiciel stalinowskich kadr nigdy nie sprzeciwiał się terrorowi zarządzanemu przez Stalina.

Nikita Chruszczow i Józef Stalin

Według niecałkowicie pot­wier­dzo­nych informacji na początku 1953 roku w związku z pla­no­wa­niem przez Stalina nowej czystki w wyższym aparacie partyjnym Chruszczow wraz z jego naj­bliż­szy­mi współpracownikami: kie­ru­ją­cym aparatem partyjnym Malenkowem, ministrem obrony Bułganinem i kie­ru­ją­cym a­pa­ra­tem terroru Berią wszedł w skład spisku na życie dyktatora. Jego śmierć zadana z ich inicjatywy otworzyła spiskowcom drogę do władzy. Jednakże ich wzajemna nieufność, a także lęk przed najbardziej przebiegłym z nich - Berią spowodowała bezpardonowe intrygi, wzajemne podchody i gwałtowne przetasowania na szczytach władzy.

Śmierć Stalina doprowadziła w swoim następstwie do zaciekłej walki o władzę, z której Chruszczow wyszedł zwycięsko. Początkowo awansowano go z szefa Obwodowego Komitetu KPZR w Moskwie do stanowiska sekretarza KC KPZR - czyli w nowym rozdaniu jednego z pięciu równoprawnych szefów partii. Do zadań Chruszczowa należało koordynowanie ich pracy, jednak nie miał względem ich dodatkowych uprawnień. Wkrótce jednak doprowadził do zgładzenia (uduszenie, rozstrzelanie, lub inny rodzaj gwałtownej śmierci) najgroźniejszego rywala – Berii. Po odsunięciu Berii został jednym z trzech - obok Malenkowa i Bułganina - członków tzw. kolektywnego kierownictwa. Za przywódcę ZSRR uznawano wówczas Gieorgija Malenkowa, jednak jego władza systematycznie kurczyła się na rzecz Chruszczowa. Już 7 września 1953 roku objął nowo ustanowiony urząd pierwszego sekretarza KC KPZR (czyli przywrócone pod zmienioną nazwą stanowisko generalnego sekretarza), w grudniu tego roku został wicepremierem, a w lutym 1955 r. odsunął ze stanowiska premiera ZSRR Malenkowa na rzecz podległego sobie Bułganina. Proces ten sfinalizowało stanięcie na czele rządu w 1958 r.

W 1956 roku na XX zjeździe KPZR Chruszczow wystąpił z referatem O kulcie jednostki i jego następstwach (O культе личности и его последствиях), w której ujawnił część prawdy o krwawych aspektach rządów Stalina. Referat, początkowo tajny, wywołał szok wśród komunistów, zapoczątkowując dyskusję na temat przyczyn stalinizmu. XX zjazd stanowił kulminację nowej polityki Chruszczowa określanej jako "odwilż", na który składała się masowa rehabilitacja ofiar terroru oraz liberalizacja polityki kulturalnej i społecznej. Odwilż w ZSRR stymulowała wystąpienia antykomunistyczne na Węgrzech i w Polsce, na które Chruszczow reagował z właściwą sobie dwoistością – rewolucję na Węgrzech krwawo stłumiła Armia Sowiecka, polski październik zakończył się kompromisem politycznym.

Odwilż wywołała też reakcję stalinowców, którzy pod kierunkiem Mołotowa, Malenkowa, Kaganowicza oraz chwilowo Woroszyłowa (tzw. Grupa Antypartyjna) próbowali pozbawić Chruszczowa władzy na plenum KC w czerwcu 1957 roku, ale ponieśli porażkę. W przeciwieństwie do Stalina, Chruszczow nie kazał wymordować przeciwników, zadowalając się jedynie pozbawieniem ich władzy.

Kolejnym etapem odwilży był XXI Zjazd KPZR w 1961 r. Chruszczow ponownie oskarżył Stalina o spowodowanie stanu zacofania ZSRR względem krajów kapitalistycznych i rozpoczął kolejną falę destalinizacji. Podjęto wówczas decyzję o zmianie nazwy miasta Stalingrad na Wołgograd oraz usunięciu zwłok Stalina z mauzoleum Lenina na Placu Czerwonym. Kult Stalina próbowano odtąd zastępować kultem Chruszczowa (czego przejawem był chociażby film propagandowy Nasz Nikita Siergiejewicz), nigdy jednak nie przybrało to skali Stalinowskiego "kultu jednostki".

Chruszczow głosił urzeczywistnienie się komunizmu w ciągu 20 lat i na XXII Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego doprowadził do uchwalenia nowego programu partii komunistycznej. Próbował realizować doktrynę komunistyczną: ożywił walkę z religią, zmniejszał ogródki przyzagrodowe w kołchozach. Choć nie stosował drastycznych metod Stalina, twardo zwalczał wszelkie powstające w społeczeństwie ogniska opozycyjne - średnia roczna liczba osób skazywanych za działalność polityczną była znacznie wyższa, niż za Breżniewa. Jako jedną z form represji stosował przywrócone na masową skalę umieszczanie osób niewygodnych w szpitalach psychiatrycznych (psychiatria represyjna w ZSRR).

W polityce gospodarczej próbował różnych metod, mających uleczyć system gospodarki planowej bez zmiany jego istoty: przede wszystkim zastąpił branżowo-resortowy system zarządzania przemysłem systemem terytorialnym, który jednak okazał się jeszcze bardziej nieefektywny. Jego koncepcje były coraz bardziej oderwane od rzeczywistości i katastrofalne w skutkach: polecił m.in. sadzić kukurydzę w całym kraju, także tam, gdzie nie mogła dawać wysokich plonów, a także "prześcignąć USA w produkcji mięsa w ciągu 2-3 lat". W efekcie produkcja zboża upadła do tego stopnia, że ZSRR był zmuszony kupować zboże za granicą.

Pamiętając o robotniczym pochodzeniu, pragnął podnieść poziom życia: zniósł prawa ograniczające wolność pracy, podwyższał pensje oraz emerytury, zainicjował masową budowę domów mieszkalnych (osiedla bloków do dziś nazywanych w Rosji "chruszczowkami"). Plany gospodarcze były jednak realizowane w coraz mniejszym stopniu, a wyścig zbrojeń dodatkowo powodował konieczność ograniczenia konsumpcji. Podwyżki cen w 1962 roku wywołały demonstrację w Nowoczerkasku, która została stłumiona przez wojsko.

W polityce zagranicznej Chruszczow balansował między ideą "pokojowego współistnienia", a próbami uzyskania przewagi w zimnej wojnie z USA. Jedną z takich prób był plan rozmieszczenia rakiet z ładunkami nuklearnymi na Kubie; ostra reakcja USA i groźba wybuchu wojny spowodowała wycofanie się Chruszczowa (kryzys kubański). Za jego czasów powstał też mur berliński, doszło do strącenia przez obronę powietrzną amerykańskiego samolotu zwiadowczego U2 nad Swierdłowskiem pilotowanego przez Francisa Gary'ego Powersa. Chruszczowowi zameldowano o tym na trybunie przed mauzoleum w czasie pochodu pierwszomajowego 1960 roku. Incydent doprowadził do zerwania planowanego spotkania z amerykańskim prezydentem. Słynne jest też wystąpienie przed Zgromadzeniem Ogólnym Narodów Zjednoczonych, podczas którego zdjął jeden z butów, a następnie zaczął nim tłuc w mównicę.

Jego rządy zakończył spisek najbliższych współpracowników: Breżniewa, Susłowa i Kosygina w październiku 1964 roku podczas jego urlopu na Krymie został telefonicznie wezwany na Plenum KC do Moskwy pod pretekstem przedyskutowania jego propozycji odnośnie gospodarki rolnej. W wyniku głosowania został odwołany przez funkcjonariuszy aparatu partyjnego obawiających się nieprzewidywalności Chruszczowa oraz obarczających go winą za kryzys gospodarczy oraz porażki dyplomatyczne. Formalnie został zwolniony z obowiązków "w związku z podeszłym wiekiem i pogorszeniem się stanu zdrowia". 14 października 1964 na jego następcę zarekomendowano Leonida Breżniewa. Od tego momentu prasa radziecka wspomniała o nim tylko raz, lakonicznie informując o jego śmierci. Medialna cisza na jego temat była kontynuacją stalinowskiej metody nazwanej przez Orwella "wyparowaniem".

Zmiana władzy została przyjęta przez społeczeństwo sowieckie bez entuzjazmu.

Anegdoty

Podczas odczytywania referatu O kulcie jednostki i jego następstwach na XX Zjeździe KPZR jeden z uczestników zjazdu krzyknął do Chruszczowa:

- Towarzyszu Chruszczow, dlaczego wtedy milczeliście!

Zapytany zerwał się z miejsca i wrzasnął:

- Kto to powiedział?!

Odpowiedziała mu cisza. Chruszczow odczekał chwilę i już spokojniejszym tonem powiedział:

- Teraz już wiecie, towarzysze, dlaczego milczałem.

Literatura

• Avtorkhanov A.: Sekret smerti Stalina. Zagovor Berii.
• Miedwiediew R.A.: Chruszczow, Warszawa, (1990).