KL Warschau - Konzentrationslager Warschau - nazistowski niemiecki obóz koncentracyjny na terenie Warszawy, będący jednym z elementów, realizacji planu zniszczenia 95% powierzchni zabudowanej stolicy, określanego jako tzw. "Plan Pabsta”, który przewidywał ostateczne zniszczenie Warszawy jako stolicy Polski.

W miejscu miasta hitlerowcy zamierzali wybudować "Nowe niemieckie miasto Warszawa" (niem. "Die neue deutsche Stadt Warschau" ) przeznaczone dla elity niemieckiej. KL Warschau podlegał bezpośrednio Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS a także Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy.

Plan Pabsta z 6 lutego 1940 r.

W związku z niemieckimi pla­na­mi likwidacji stolicy Polski, gdzie na obszarze lewobrzeżnej War­sza­wy planowano miejsce dla około 100 000 Herrenvolk, a w prawobrzeżnej części mieli za­mie­szki­wać Polacy i Żydzi sta­no­wią­cy siłę roboczą dla Niemców, zaszła konieczność założenia w centrum miasta obozu kon­cen­tra­cyj­ne­go KL Warschau. Plan Pab­sta z 1940 roku nie został od razu zrealizowany, w związku z większym oporem mieszkańców niż się spodziewano.

Nazwa KL Warschau pojawia się w dokumentach niemieckich w 1942 i 1943 roku, kiedy to na podstawie trzech rozkazów Heinricha Himmlera podjęto decyzję o utworzeniu obozu.

Z getta warszawskiego wywieziono do końca 1942 ok. 300 tysięcy ludzi, w dniu wydania przez Himmlera rozkazu w Warszawie przebywało ok. 1 mln ludzi, a liczba pozostałych przy życiu Żydów warszawskich w dniu wybuchu powstania w getcie warszawskim 19 kwietnia 1943 (w dwa miesiące po wydaniu rozkazu) wynosiła ok. 68 000 osób – zatem oprócz ludności żydowskiej, rozkaz dotyczący likwidacji 500 000 mieszkańców dotyczył w większości pozostających w stolicy Polaków.

Po upadku powstania w getcie warszawskim w maju 1943 obóz został ostatecznie zorganizowany na terenie zniszczonego getta wokół Pawiaka, tj. w rejonie ówcześnie istniejącej ulicy Gęsiej, Dzikiej i Zamenhofa. W czerwcu 1943 Himmler wydał rozkaz, aby Dzielna, dawne wiezienie, została przekształcona w obóz koncentracyjny.

Obóz ten miał zatem służyć nie tylko jako obóz pracy służący pozyskiwaniu wszelkiego mienia z terenu getta i wywożeniu go potem do Niemiec, ale także jako obóz koncentracyjny służący segregacji mieszkańców Warszawy rozsyłanych do innych obozów oraz likwidacji więźniów, ich rozstrzeliwaniu i paleniu zwłok.

Według dokumentów niemieckich z tego okresu nazwa KL Warschau dotyczy przede wszystkim obozu umieszczonego pomiędzy dzisiejszymi ulicami Zamenhofa, Okopową, i ówczesnymi: Wołyńską, Ostrowską, Gli­nia­ną, wzdłuż ulicy Gęsiej (tzw. Gęsiówki) a także kilku obozów pracy, m.in. na Kole. W różnych okresach wojny, różne te obiekty wchodziły w obręb jednego obozu samodzielnego lub podobozu Majdanka. Rozkazem Heinricha Himmlera z 11 czerwca 1943 do KL Warschau włączono także warszawskie więzienie Pawiak przy ul. Dzielnej.

Liczbę więźniów, która mogła przebywać w tych kompleksach obozowych szacuje się od 12 000 do 40 000 osób. Całkowita powierzchnia kompleksu obozowego wynosiła 120 hektarów, znajdowało się na nim 119 baraków mogących pomieścić do 40 000 więźniów oraz kilka krematoriów, w tym jedno elektryczne.

Od połowy maja 1943 do połowy sierpnia 1944 w ruinach get­ta war­sza­wskie­go Niemcy masowo rozstrzeliwali mieszkańców Warszawy oraz miej­sco­wo­ści podwarszawskich (przede wszystkim więźniów Pa­wia­ka, za­kła­dni­ków zatrzymywanych w czasie masowych łapanek). Niektóre egzekucje były przeprowadzane na terenie KL Warschau i uczestniczyli w nich człon­ko­wie załogi obozu. Zwłoki pomordowanych były palone przez tzw. ko­man­da śmierci złożone głównie z żydowskich więźniów, których samych li­kwi­do­wali potem Niemcy. Początkowo ciała palono na pry­mi­ty­wnych stosach drewna polanych benzyną, później w krematoriach o coraz doskonalszej te­chno­lo­gii spalania.

Przypuszcza się, że pełna liczba śmiertelnych ofiar mogła sięgać 200 000 ofiar – tak szacowała Maria Trzcińska z Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

Przed wybuchem powstania warszawskiego w 1944 roku Niemcy zaczęli ewakuować obóz. Zorganizowali wymarsz ok. 4000 więźniów do Dachau – był to marsz śmierci, gdzie wielu zginęło po drodze z wyczerpania, głodu, chorób, a zbyt słabych, żeby iść, rozstrzeliwano.

W pierwszych dniach powstania po brawurowym ataku batalionu AK "Zośka" na "Gęsiówkę", będącą centralnym punktem KL Warschau, uwolniono pozostałych tam przy życiu 348 Żydów.

Baraki i wieże strażnicze Gęsiówki po zdobyciu obozu przez żołnierzy Batalionu "Zośka"

Pierwsze do­cho­dze­nie w spra­wie KL War­schau pro­wa­dzo­no już w 1945, jed­nak niespodziewanie zostało ono przerwane z powodu ut­wo­rze­nia w budynkach po­o­bo­zo­wych po wojnie obozu pra­cy wy­ko­rzy­sty­wa­ne­go przez NKWD do więzienia i ek­ster­mi­na­cji Polaków, głównie ze środowisk AK, sprze­ci­wia­ją­cych się uzależnieniu Polski od ZSRR. Na początku 1945, od stycznia do maja, przy ul. Gęsiej funkcjonował obóz NKWD. W straszliwych warunkach prze­trzy­my­wa­no tam żołnierzy Armii Krajowej, jeńców niemieckich i "innych przestępców". Zachowały się fragmentaryczne przekazy o egzekucjach w tym obozie, dokonywanych przez NKWD. W obozie tym poniosło śmierć min. 1800 osób.

Niedługo potem w tym samym miejscu powołano Centralny Obóz dla Odbudowy Warszawy nadzorowany przez UB, który do roku 1949 był największym miejscem koncentracji jeńców niemieckich. Po ich zwolnieniu na mocy rozkazu ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza powołano Centralne Więzienie – Ośrodek Pracy, nazywane także Centralne Więzienie Warszawa II Gęsiówka. Więzieni byli tu głównie więźniowie komunistyczni, wrogowie ustroju, skazywani przez Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym za takie przestępstwa jak prywatny handel czy dowcipy polityczne (tzw. propaganda szeptana).

W obozie tym powstawały m.in. elementy budowlane do budowy Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. Obóz niemiecki działał ponad rok, więzienie ostatecznie zlikwidowano w 1956 roku.

W latach 60. XX wieku w miejscu obozu utworzono park pomiędzy nowymi blokami Muranowa, sam budynek Gęsiówki został rozebrany pomimo licznych protestów. W ten sposób ślady zbrodni hitlerowskich i komunistycznych zostały zatarte.

Dochodzenie z 1945 zostało bardzo szybko przerwane wobec faktu utworzenia obozu pracy na terenie KL Warschau. W 1946 podczas częściowej ekshumacji szczątków ludzkich z terenu obozu zebrano ponad 2 tony prochów, a we wszystkich miejscach egzekucji i kremacji w Warszawie wg danych PCK ogółem 22 tony. W sierpniu 1946 odbył się wielki i symboliczny pogrzeb tysięcy zamordowanych mieszkańców Warszawy – prochy przewieziono na Cmentarz Wolski w 117 trumnach 9 ton prochów ludzkich skremowanych na terenie całej Warszawy. Z prochów usypano kurhan, na którym w latach 70. stanął pomnik Polegli Nie­po­ko­na­ni.

W 1973 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce wznowiła śledztwo, w reakcji na odezwę prokuratury niemieckiej o przekazanie wszystkich materiałów dowodowych do śledztwa w sprawie KL Warschau prowadzonego w Niemczech. W 1976 znowu przerwano prace śledcze.

Ponowne wznowienie dochodzenia nastąpiło w 1982 przez Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, prowadziła je z ramienia tej instytucji sędzia Maria Trzcińska, która badając ślady dotyczące egzekucji ulicznych w okupowanej Warszawie, natrafiła na dowody, świadczące, iż dokonywano ich w KL Warschau.

Do 1996 dwukrotnie przerywano śledztwo, mimo to udało się zebrać ok. 40 tomów akt dotyczących sprawy KL Warschau, nie wszystkie dokumenty jednak przeanalizowano, gdyż IPN nie mógł dostarczyć komisji do­ku­men­tów przekazywanych od 1973 do Niemiec.

27 lipca 2001 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wydał, w 57. rocznicę za­koń­cze­nia zbrodniczej działalności obozu, uchwałę w sprawie upamiętnienia ofiar KL Warschau. Sejm zwrócił się z apelem, o wzniesienie pomnika oraz inkorporowanie do wybudowanego pomnika ku czci ofiar KL Warschau kamienia węgielnego, który został poświęcony przez Jana Pawła II. IPN w pełni popiera budowę pomnika pomordowanych w KL Warschau.

Postanowieniem Prokuratury Okręgowej w Warszawie z dnia 15 stycznia 2002 śledztwo (S 12/02/Zn), w sprawie zbrodni ludobójstwa dokonanych w obozie KL Warschau, zostało podjęte na nowo.

W sierpniu 2006 podjęto decyzję o odebraniu śledztwa warszawskiemu IPN i przekazaniu go do IPN w Łodzi, po czym od 2007 roku ponownie pro­wa­dzo­ne jest ono w Warszawie.

24 maja 2009 roku abp. Kazimierz Nycz poświęcił tablicę upamiętniającą Polaków zamordowanych w obozie zagłady KL Warschau, a umieszczoną przy wejściu do kościoła pod wezwaniem św. Stanisława B. i M. przy ul. Bema.