Twierdza – symbol polskiego panowania na kresach południowo-wschodnich, uchodząca za niezdobytą, znana chociażby z Pana Wo­ło­dy­jo­w­skie­go Henryka Sienkiewicza.

Stary Zamek w Kamieńcu Podolskim

Twierdza w tym miejscu powstała prawdopodobnie w XIV w., jednak zamek murowany wybudowano tu dopiero w pierwszej połowie XV w. z inicjatywy wojewody krakowskiego Spytka z Melsztyna. Od 1430 r. Kamieniec Po­do­l­ski znajdował się w granicach Korony Polskiej, stając się głównym pun­ktem oparcia obrony granicy z Mołdawią, Tatarami i Turcją. W XV i XVI w. zamek modernizowano – w efekcie dołączono do niego 12 wież i wzmo­c­nio­no wysokie mury. W początkach XVII w. przed Starym Zamkiem ulo­ko­wa­no tzw. Nowy Zamek, który w założeniu miał jeszcze bardziej utrudniać zdobycie twierdzy. Rzeczywiście, do lat 70. XVII w. opierała się ona atakom Tatarów, Turków i Kozaków. Dopiero w 1672 r. dysponujące nowoczesną techniką oddziały tureckie zmusiły załogę coraz bardziej przestarzałego Starego Zamku do kapitulacji. W późniejszym okresie Polakom nie udało się ponownie zdobyć fortecy – odzyskano ją na mocy traktatu w Kar­ło­wi­cach w 1699 r. W XVIII w. warownie nadal modernizowano, z czasem jednak w coraz większym stopniu zaczęła pełnić funkcję aresztu. W 1793 r. Kamieniec Podolski zajęli Rosjanie, którzy utworzyli w twierdzy garnizon wojskowy i więzienie. Od lat 20. XX w. obiekt ten jest uznany za zabytek i poddany ochronie, wchodzi w skład Narodowego rezerwatu histo­ry­cz­no­archi­tek­to­ni­cz­ne­go Kamieniec.

Rządy polskie ustabilizowały się w Kamieńcu od 1430 roku, gdy został po­no­w­nie przyłączony do Polski i trwalej w 1434 roku, gdy został stolicą nowo utworzonego województwa podolskiego. W tych czasach miasto zaczęło przeżywać szybki rozwój dzięki nadaniu mu praw miejskich magdeburskich w 1432 roku i licznych przywilejów, w tym nadaniu przez króla Zygmunta I przywileju przymusu drożnego oraz nadaniom ziemskim w okolicy. Na­s­tę­p­ny król Polski Zygmunt II August zwolnił mieszczan Kamieńca od ceł we­w­nę­trznych i zezwolił im na handel bydłem na terenie całej Rzeczypospolitej. Z kolei król Zygmunt III Waza obdarzył mieszczan przywilejem zrównującym ich z wszystkimi przywilejami miasta Lwowa. W związku z zagrożeniem tatarskotureckim miasto od początków XVII wieku określano jako urbs antemurale christianitatis (przedmurze chrześcijaństwa), oraz jako „Bramę do Polski”. Pomimo oblężeń Kamieniec dalej przeżywał rozkwit. Od 1570 roku do połowy XVII wieku liczba mieszkańców wzrosła od 3 tys. osób do 10 tys. mieszkańców, działało w nim 16 cechów z 390 rzemieślnikami. Handel odbywał się na trzech dorocznych jarmarkach przypadających na św. Jerzego (czterotygodniowy), św. Jana Chrzciciela (tygodniowy) i na­za­jutrz po święcie Narodzenia Najświętszej Marii Panny (czterotygodniowy). Kamieniec był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.

Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. Od XV wieku aż do rozbiorów, był siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego. Z uwagi na obronne położenie w zakolu rzeki Smotrycz, roz­bu­do­wa­ną sieć fortyfikacji i odparcie licznych oblężeń, powszechnie uważano go za najpotężniejszą warownię Rzeczypospolitej na Kresach Wschodnich. Po 1617 roku zbudowano Nowy Zamek, który skutecznie zniechęcił do ata­ków na miasto wojska tureckie sułtana Osmana. W 1633 roku nie zdobył miasta także bejlerbej Bośni Mehmed Abazy pasza w trakcie tzw. wojny z Aba­zy paszą.

Systematycznie rozbudowywano umocnienia miejskie, na tyle skutecznie, że nie potrafili ich zdobyć zbuntowani Kozacy w 1648 roku pod wodzą Mak­sy­ma Krzywonosa, a także Iwana Bohuna i Dżerdżelii w 1651 roku, w 1652 roku Tymoszy Chmielnickiego oraz oddziały pod wodzą Bohdana Chmie­l­ni­c­kie­go w 1652 roku, który musiał odejść spod murów miasta po bez­sku­te­cz­nych atakach. W 1655 roku Bohdan Chmielnicki znowu obległ miasto razem ze sprzymierzonymi z nim wojskami moskiewskimi, ale pomimo dziewięciu szturmów w ciągu trzech tygodni także nie zdobył miasta. W 1666 roku Ormianie zawarli tu unię z katolikami.

W czasie wojen polsko-tureckich w II połowie XVII wieku, 12 sierpnia 1672 sułtan Mehmed IV obległ Kamieniec z armią, której liczebność ocenia się na od 100 do 300 tys. żołnierzy wyposażoną m.in. w nowoczesną, ob­słu­gi­wa­ną przez Francuzów, artylerię (przy założeniu liczebności wojsk tureckich na 150 tys. osób stosunek sił wynosił 75:1 – załoga polska liczyła 1600-2000 osób, z czego zaledwie 4 puszkarzy). Po krótkim oblężeniu, 26 sierpnia 1672 roku, szczupła załoga poddała na honorowych warunkach Kamieniec oblegającym. Podczas ewakuacji zamku nastąpił przypadkowy wybuch w prochowni, co interpretowano później jako gest rozpaczy majora artylerii kamienieckiej Hejkinga (Sienkiewiczowskiego Ketlinga), który miał podpalić 200 beczek prochu, zabijając przy tym 500 do 800 ludzi, głównie komputowych Kozaków. W wybuchu zginął m.in. komendant obrony zamku, pułkownik Jerzy Wołodyjowski. Upadek twierdzy odbił się głośnym echem w całej Rzeczypospolitej, wzbudzając obawy przed dalszą ekspansją Turcji.

Na mocy zawartego przez Michała Korybuta-Wiśniowieckiego traktatu w Buczaczu Kamieniec wraz z Podolem i województwem bracławskim na­le­żał w latach 1672–1699 do imperium osmańskiego jako czternasta w Europie prowincja – ejalet kamieniecki. W Kamieńcu (stolicy ejaletu) ulokowano potężny, jeden z pięciu największych – obok Belgradu, Budy, Kandii i Bagdadu – garnizonów tureckiego imperium. W czasie okupacji Kamieńca przez Turcję wojska polskie podejmowały próby jego odbicia, m.in. przeprowadzono nieskuteczne oblężenie w 1687 roku pod wodzą kró­le­wi­cza Jakuba Sobieskiego. Po opuszczeniu Kamieńca rolę kluczowego punktu obrony tego regionu Rzeczypospolitej sprawowały zbudowane nieopodal, przy ujściu Zbrucza do Dniestru, z polecenia Sobieskiego Okopy Świętej Trójcy.

Zgodnie z postanowieniami Pokoju w Karłowicach, 12 września 1699 roku komisarze polscy z generałem artylerii koronnej Marcinem Kątskim na czele przejęli klucze od zamku i miasta od ostatniego tureckiego baszy Kamieńca (1689-99) Kahramana Mustafy. Przejęte miasto było bardzo zrujnowane i wyludnione. Liczba budynków zmniejszyła się z blisko 800 do ponad 170. W celu przyspieszenia odbudowy, sejm zwolnił miasto na 10 lat od podatków.

Pozostałością z czasów tureckich w Kamieńcu jest minaret przy katedrze śś. Piotra i Pawła. Po odzyskaniu miasta w 1699 roku, zgodnie z traktatem pokojowym, minaret z półksiężycem pozostawiono. Ustawiono na nim dre­w­nia­ną figurę Matki Boskiej. W 1756 roku zastąpiono ją sprowadzoną z Gdańska, wykonaną ze stopu miedzi i srebra, mierzącą 4,5 m pozłacaną rzeźbą Matki Boskiej stojącej na kuli i Księżycu. Katedra kamieniecka jest jedynym na świecie kościołem katolickim, przed którym stoi minaret. W kościele dominikanów zachowała się z kolei kamienna konstrukcja am­bo­ny (minbar) z czasów tureckich.

W roku 1700 starosta kamieniecki gen. Marcin Kątski powołał pierwszego komendanta twierdzy, którym został mjr Jan Gerard Koszkiel. W tym sa­mym roku powstała w mieście pierwsza apteka zlokalizowana przy ko­le­gium jezuickim. W 1734 roku, w czasie Wojny o sukcesję polską podczas której miasto opowiedziało się po stronie Stanisława Leszczyńskiego, komendę nad twierdzą przejął pisarz polny koronny Wacław Rzewuski, który wzmocnił twierdzę i miasto dodatkowo je fortyfikując i zwiększając ilość jej dział z 115 do 236.

Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III Sasa pod Kamieniec podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Michała Daszkowa, które w nocy z 27 na 28 lipca 1764 roku przystąpiły do bombardowania miasta bronionego przez komendanta Michała Kuczyńskiego, które trwało do 30 lipca, po czym Rosjanie wycofali się.

W 1 połowie XVIII wieku miasto nie zdołało odzyskać pozycji handlowej jaką miało przed okupacją turecką, jednakże doceniano jego strategiczne położenie, dlatego z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podjęto w tym czasie prace modernizacyjne fortyfikacji zamku i miasta, głów­nie według planów architekta Jana de Witte.

W dniach 11-16 listopada 1781 roku miasto podejmowało uroczyście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dla którego komendant de Witte ozdobił Bramę Zamkową oraz wzniesiono przy katedrze bramę triumfalną. Król zatrzymał się w należącej do komendanta kamienicy Szadbeja przy rynku, na której umieszczono później kamienną tablicę z datą przybycia i odjazdu króla.

W 1771 i 1774 roku Kamieniec nawiedziły pożary, w wyniku których miało zniszczeniu ulec prawie 1/3 miasta. W maju 1787 roku król powołał Ko­mi­sję na czele z biskupem Adamem Stanisławem Krasińskim, która miała podjąć działania w celu umocnienia twierdzy. W wyniku jej działań, oprócz wcześniejszego przekazania garnizonowi kolegium, kościoła i klasztoru Je­zu­i­tów, przekazano na potrzeby wojska także klasztor i Kościół Fran­ci­sz­ka­nów oraz kościółek św. Katarzyny. W dniu 12 października 1789 roku ko­men­dan­tem twierdzy został mianowany generał Józef Orłowski, który do­ko­nał naprawy murów, mostów, wykopał nowe studnie i wybudował dwie no­we baterie przy Bramie Królewskiej. W październiku 1791 inspekcji twierdzy dokonał Tadeusz Kościuszko.

Po upadku Konstytucji 3 Maja i rocznej blokadzie miasta w dniu 21 kwietnia 1793 roku komendant Antoni Złotnicki poddał twierdzę wojskom rosyjskim gen. Wilhelma Derfeldena, pomimo rozkazu obrony Kamieńca za wszelką cenę jaki otrzymał od hetmana Seweryna Rzewuskiego. W wyniku II ro­z­bio­ru Polski w 1793 roku Kamieniec Podolski znalazł się w granicach Rosji i w 1797 roku stał się siedzibą guberni podolskiej, a później tylko powiatu kamienieckiego. W 1798 roku szlachcic Antonii Żmijewski założył w mie­ś­cie (w dawnym budynku kapituły unickiej) polski teatr (teatr kamieniecki). Wygląd gmachu nie wyróżniał się niczym stylowym, a sam teatr mieścił się w nim do 1803, kiedy to został przeniesiony na plac ormiański. W 1914 roku miasto otrzymało połączenie kolejowe z Płoskirowem, a w 1916 roku z Łargą.

W okresie wojny polsko-bolszewickiej miasto od 16 listopada 1919 roku do 12 lipca 1920 roku pozostawało pod polską administracją.

Od czerwca do 16 listopada 1920 roku było siedzibą Ukraińskiej Republiki Ludowej i rządu Petlury.

W 1920 roku znalazło się na terenie radzieckiej Ukrainy, choć bol­sze­wi­cy planowali oddać miasto Polsce.

W 1939 roku, mimo że Kamieniec już od 146 lat formalnie nie należał do Państwa Polskiego, tutejsza społeczność polska nadal przedstawiała zna­czną liczebność wśród mieszkańców i stanowiła około 40% ludności mia­sta. W latach 1920–1941 Kamieniec Podolski był siedzibą obwodu w Uk­ra­iń­skiej Republice Radzieckiej, przeniesioną wiosną 1941 roku do mia­sta Chmielnicki (d.Płoskirów).

Obecnie pod administracją ukraińską.