Pierwotnie obszar ten został "dany", by opóźnić postępy wojsk polskich, Litwie przez wycofujące się ZSRR w Traktacie litewsko-sowieckim, natomiast od roku 1922 terytorium to stało się częścią państwa polskiego dzięki referendum - większość mieszkańców Wilna i Wileńszczyzny stanowili Polacy i mieli prawo do samostanowienia.

W roku 1938 przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne między Polską i Litwą ale po sowieckiej agresji na Polskę, Wileńszczyzna została znów "przyznana" Litwie (w zamian za litewską zgodę na stacjonowanie 20 000 żołnierzy sowieckich) przez zbrodniczy reżim stalinowski który nią dysponował w ramach paktu o podziale Polski zawartym z III Rzeszą. Obecnie mimo wysiedleń i pogromów terytorium Wileńszczyzny zamieszkuje duża ilość ludności pochodzenia polskiego.

Województwo wileńskie

Województwo wileńskie - województwo II Rzeczypospolitej istniejące w latach 1926–1939 ze stolicą w Wilnie.

Główne miasta: Wilno, Mołodeczno, Druja, Święciany.

Większość terytorium przyłączona została do Polski jako tzw. Litwa Środkowa, decyzją tamtejszego sejmu, wbrew woli marszałka Piłsudskiego, który chciał zachować pozory federacji. Formalnie powołane do życia dopiero w 1925 jako ostatnie województwo II RP (od 13 kwietnia 1922 do 20 stycznia 1926 terytorium to było znane jako Ziemia Wileńska).

Zamieszkane było w większości przez Polaków (57,9%).Wilno było piątym co do wielkości miastem w Polsce (w 1939 liczyło 195 tys. mieszkańców). Województwo wileńskie miało 14 miast, 103 gminy wiejskie i dzieliło się na 8 powiatów: brasławski (4 218 km kw.), dziśnieński (3 908 km kw.), mołodeczański (1 876 km kw.), oszmiański (2 352 km kw.), postawski (3 114 km kw.), święciański (4 037 km kw.), wilejski (3 421 km kw.), wileńsko-trocki (6 183 km kw.). Miasta powiatowe: Wilno (190 172 mieszk.), Brasław (1 587 mieszk.), Dzisna (4 413 mieszk.), Mołodeczno (1 997 mieszk.), Oszmiana (6 000 mieszk.), Postawy (974 mieszk.), Święciany (6000 mieszk.), Wilejka (3 417 mieszk.).

Herb województwa wileńskiego

W 1939 r. województwo podzielono między ZSRR a Republikę Litewską, a polskie władze działały w podziemiu. Delegatem był od marca 1942 dr Zygmunt Fedorowicz.

Litwa Środkowa – niezależny formalnie organizm państwowy ze stolicą w Wilnie, którego powstanie ogłoszono 12 października 1920 roku. Powołana do życia przez Polaków jako sposób na oderwanie od Litwy terenów przekazanych jej 27 sierpnia przez bolszewików w zamian za życzliwą neutralność w toczącej się wtedy wojnie polsko-bolszewickiej.

Litwa Środkowa powstała po zaaranżowanym przez Józefa Piłsudskiego buncie 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej złożonej z Polaków pochodzących z Wileńszczyzny, pod dowództwem generała Lucjana Żeligowskiego, który zajął te tereny. Wilno i okolice zajęto 9 października 1920. Doprowadzono w ten sposób do zerwania zawartej 7 października 1920 w Suwałkach polsko-litewskiej umowy wojskowej o demarkacji, która wytyczała tymczasową granicę polsko-litewską (była ona wyznaczona tylko do miejscowości Bastuny).

12 października 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski wydał dekret, w którym ogłosił, że będzie sprawował władzę zwierzchnią na terenie Litwy Środkowej jako naczelny dowódca wojska, a funkcje rządu obejmie powołana przez niego Tymczasowa Komisja Rządząca.

7 stycznia 1921 ogłoszono wytyczne dotyczące nadawania obywatelstwa. Obywatelami Litwy Środkowej mieli być wszyscy ludzie urodzeni na ówczesnym terenie państwa lub mieszkający na jej terenie przez co najmniej 5 lat przed 1914 rokiem.

Większość mieszkańców na terenie tego quasi-państwa stanowili Polacy (według oficjalnych polskich danych: 70,6%). Litwini stanowili 12,84%, Białorusini 6,02%, Żydzi 4,04% i inni 6,5% ludności. W samym Wilnie według spisu z 1916 r. przeprowadzonego przez niemieckie władze okupacyjne Litwini stanowili 2,6% ludności miasta, przy 50,2% udziale ludności polskiej.

Kalendarium wydarzeń związanych z przyłączeniem do Polski:

• 4 lutego 1922 przybywa do Wilna Władysław Sołtan jako delegat rządu polskiego (funkcję sprawuje do 6 kwietnia 1922).
• 20 lutego 1922 - Na swoim 10 posiedzeniu, Sejm Orzekający w Wilnie (tzw. Sejm Wileński) przyjął "Uchwałę w przedmiocie przynależności państwowej Ziemi Wileńskiej". Za wnioskiem o przyłączenie ziemi wileńskiej do Polski głosowało 96 posłów, 6 wstrzymało się od głosu. W pkt. 4 tej uchwały napisano: "Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej".
• 1 marca 1922 - Rząd RP przedłożył Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP projekt "Aktu złączenia", który miał uzupełnić uchwałę Sejmu Wileńskiego. W akcie tym zapowiadano nadanie autonomii Ziemi Wileńskiej, podobnej do tej jaką miało województwo śląskie.
• 2 marca 1922 - przybyła do Warszawy delegacja Sejmu Wileńskiego. Brak zgody tej delegacji na wprowadzenie zmian do uchwały o włączeniu Ziemi Wileńskiej do Polski, doprowadził do kryzysu politycznego, zakończonego dymisją rządu premiera Ponikowskiego.
• 6 kwietnia 1922 - Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę "O objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską" w kształcie proponowanym przez Sejm Wileński, bez zmian proponowanych przez rząd RP. Delegatem rządu w Wilnie został Walery Roman.
• 18 kwietnia 1922 - W Wilnie odbyły się uroczystości mające symbolicznie wprowadzić w życie ustawę o wcieleniu do Polski Wileńszczyzny, która stała się częścią województwa wileńskiego.

Stolica Litwy została w związku z tymi wydarzeniami przeniesiona do Kowna.

Litwa do 19 marca 1938 nie utrzymywała z RP stosunków dyplomatycznych i do dnia dzisiejszego to wydarzenie jest cierniem w stosunkach polsko-litewskich.

Po agresji ZSRR na Polskę w 1939 Stalin przekazał Wilno i część Wileńszczyzny na mocy układu radziecko-litewskiego z 10 października1939 r. Litwie.[była to nagroda dla Litwy za udział w IV rozbiorze Polski]. Rok później, po aneksji Litwy przez ZSRR Wilno zostało stolicą Litewskiej SRR. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Wilno stało się stolicą niepodległej Litwy.