Herb Wilna

Wilno - do 1945 stolica województwa wileńskiego II RP, po 1945 roku siłą wcielone do ZSRR na mocy paktów rozbiorowych.

Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą dopiero z 1323, gdy twórca Wielkiego Księstwa Litewskiego Giedymin wzniósł drewniany zamek (zwany Wysokim) na Górze Zamkowej. On także przeniósł stolicę z Trok do Wilna. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w 1387 nadał miastu prawa magdeburskie oraz zaczął sprowadzać osiedleńców. Wilno rozwijało się dynamicznie, powstawały liczne cechy rzemieślnicze. W jesieni 1390 miało miejsce oblężenie przeprowadzone przez współdziałających razem Krzyżaków i księcia Witolda w celu oderwania Wilna od Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Klemens Moskarzewski w Wilnie obronił Zamek Górny, mimo że dowódca Zamku Dolnego Korygiełło - brat Jagiełły został zamordowany po wkroczeniu napastników.

W 1409 książę Witold Wielki rozpoczął budować pierwszy murowany zamek (zwany później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry Zamek Dolny.

W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne z dziewięcioma bramami i trzema basztami, które zburzono na przełomie XVIII i XIX z wyjątkiem Bramy Miednickiej zwanej też Ostrą Bramą. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstała wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy (Jan Cini, Jan Maria Padovano). Wilno stało się miastem wielu narodowości (Litwini, Polacy, Rusini (Białorusini), Żydzi, Niemcy, Włosi, Ormianie, Tatarzy).

W 1579 król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego.

Katedra wileńska

Rozwoju miasta nie zahamował wielki pożar w 1610.

W dniu 7 sierpnia 1655 rozpoczął natarcie na stolicę Litwy car Aleksy, po wycofaniu się wojsk Janusza Radziwiłła po bitwie pod Wilnem, po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi, których trupy sprzątano przez kilka dni. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni. Duże zniszczenia miastu przyniosła także rosyjska okupacja trwająca do 1660, gdy miasto odbiły wojska pod dowództwem Michała Kazimierza Paca.

Miasto w tym czasie stało się dla Żydów "Jerozolimą Północy" (hebr. Jeruszalaim szel cafon). Działała tu jedna z najwybitniejszych szkół talmudycznych na świecie. Kolejnym ciosem była III wojna północna. W XVIII wieku w mieście powstało wiele wspaniałych barokowych kościołów. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 doszło w Wilnie do walk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. 19 lipca pod miasto podeszły wojska generała Dejowa lecz Rosjanie nie zdołali zdobyć miasta. Następne oblężenie nastąpiło 11 sierpnia ale miasto nie mając środków do obrony poddało się prawie bez walki. W 1795 miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni.

Uniwersytet Wileński, kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, Jan Kazimierz Wilczyński, 1835

Podczas wojen napoleońskich przez miasto w 1812 przeszły 200-tysięczne wojska Napoleona, w tym oddziały polskie. Pomimo grabieży armii napoleońskiej był to dla miasta okres krótkotrwałej wolności (lipiec - grudzień 1812). W Wilnie zainstalowano podległy Francuzom i złożony z Polaków tymczasowy rząd (Komisja Rządząca Tymczasowa). W efekcie klęski Napoleona w Rosji, resztki Wielkiej Armii wycofały się przez Wilno w początkach grudnia. W mieście i w jego okolicach wielu żołnierzy zmarło wtedy z głodu i wycieńczenia. Już 10 grudnia 1812 Wilno ponownie zajęli Rosjanie.

W XIX Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych organizacji np. filaretów, filomatów, Związek Patriotyczny i Szubrawców. W lecie 1823 doszło w Wilnie do masowych aresztowań polskiej młodzieży. W tym czasie w Wilnie studiował i był więziony Adam Mickiewicz. Po powstaniu listopadowym z 1831 Rosjanie zamknęli uniwersytet. Do 1842 działały wydziały medyczny i teologiczny. Przywódców powstania powieszono na Placu Łukiskim. Utworzono Wileńską Bibliotekę Publiczną.

Od 1861 sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestacje. Wybuchło powstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki. Pacyfikacji Wilna dokonał rosyjski generał-gubernator Michaił Murawjow, któremu nadano znaczący przydomek Wieszatiel.

W grudniu 1862 uruchomiono Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym węzłem. W 1893 uruchomiono tramwaj konny.

W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. W 1918 w celu ochrony ludności polskiej powołano Samoobronę Krajową Litwy i Białorusi, która 31 grudnia pozbawiła władzy komunistów po 3 dniach sprawowania jej przez nich, jednak już 5 stycznia 1919 Wilno zajęli bolszewicy. W lutym 1919 Wilno zostało proklamowane stolicą Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi zwaną "Lit-Bel-em". Wojsko polskie pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego odbiło miasto 19 kwietnia 1919. Rada Najwyższa na konferencji wersalskiej próbowała podzielić Wilno i Wileńszczyznę na zasadzie etnicznej pozostawiając samo miasto po polskiej stronie (tzw. Linia Focha). Podczas wojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną. 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno, Suwalskie miało być oddane Litwie. Sowieci nie kwapili się z wypełnieniem tego postanowienia i dopiero w obliczu klęski, uciekając, przekazali Wilno Litwinom 27 sierpnia. Wojsko Polskie w pościgu za bolszewikami wyparło Litwinów z Suwalskiego, nie można jednak było tego zrobić w przypadku Wilna wskutek fatalnych błędów polskiej dyplomacji. Minister spraw zagranicznych E. Sapieha zwrócił się bowiem do Ligi Narodów z żądaniem wywarcia presji na Litwinów by ci opuścili Wilno (które przypomnijmy od IV 1919 znajdowało się w Polsce); tym samym jednak umiędzynarodowił kwestię miasta. Piłsudski zdecydował się zatem na inne rozwiązanie problemu. Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować "bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie państwa, tzw. Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 jej parlament (Sejm Wileński) przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski.

Wilno stało się stolicą województwa. W 1927 otwarto nowoczesne budynki Polskiego Radia Wilno. 19 września 1939, pomimo obrony miasta przez harcerzy i gimnazjalistów, Wilno zajęły wojska radzieckie. 26 października 1939 Sowieci przekazali miasto Litwinom, lecz 15 czerwca 1940, ponownie je zajęli. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a kilka dni później je zajęli.

W 1941 w egzekucjach przeprowadzonych przez Niemców oraz grupę kolaborujących z nimi Litwinów zorganizowanych w oddział specjalny (Ypatingasis būrys) we wsi Ponary (obecnie w granicach miasta, zginęło ok. 100 tys. mieszkańców (w większości Żydów) oraz ok. 20 tys. Polaków, a także pewna grupa jeńców radzieckich. 7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polska Armia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno -operację przeciwko Niemcom i 10 lipca zajęła niemiecki bunkier dowodzenia nad rzeką Wilejką (Operacja Ostra Brama). AK we współdziałaniu z Armią Czerwoną, która weszła do miasta wieczorem 7 lipca po kilku dniach walk ulicznych w dniu 13 lipca wyzwoliła Wilno. Jednakże Polacy krótko cieszyli się swą wolnością, albowiem w kilka dni po nadejściu Armii Czerwonej NKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie już znacznie okrojoną terytorialnie Litwę razem z Wilnem włączono do Związku Radzieckiego i po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.

Organy w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie, na których grał Stanisław Moniuszko

W 1994 Stare Miasto w Wilnie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

W Wilnie jest 40 kościołów, z których najbardziej okazały, to barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668-1676) zawierający ponad 2000 rzeźb oraz kaplica w Ostrej Bramie (Bramie Miednickiej) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.

• wieża Giedymina
• Kościół św. Anny (XVI w.)
• Kościół św. Franciszka i św. Bernarda (Bernardynów) (XVI w.)
• kościół św. Mikołaja (XV w.)
• Zabytki renesansowe
• Zamek Dolny
• Kaplica św. Kazimierza w katedrze św. Stanisława

• Uniwersytet Wileński
• Kościół św. Michała (Bernardynek)
• Cerkiew i klasztor Bazylianów (XVII w.)
• Kościół Misjonarzy (1695-1730)
• Kościół św. Jakuba i Filipa (1690-1737)
• kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (przebudowany 1738–1749)
• Kościół św. Katarzyny (1622)
• Kościół św. Kazimierza (1604-1616) przebudowany XVII-XIX w.)
• Kościół św. Rafała (XVIII w.)
• Kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu
• Kościół św. Stefana (ok. 1600)
• Kościół św. Teresy (1635-1650)
• Kościół Trynitarzy na Antokolu (1694-1717) cerkiew do 1919 r.
• Kościół Wizytek (1715-1760)
• Kościół Wszystkich Świętych i klasztor karmelitów w Wilnie (1620-1631) rozbudowany XVIII w.)
• Kościół św. Ducha w Wilnie, pierwotnie gotycki, w 2 połowie XVIII w. po zniszczeniu przez pożar wzniesiony na nowo.

• bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława
• ratusz
• pałac w Werkach
• kościół ewangelicko-reformowany (XVI-XVIII w.)
• Zabytki eklektyczne i neostylowe
• Synagoga Chóralna (1903)
• Kościół ewangelicko-augsburski (XIX w.)
• Filharmonia (1899-1902)
• "Zameczek" (1894-1900, J. Januszewski, A. Filipowicz-Dubowik)
• Zabytki modernistyczne sprzed 1939
• Więzienie na Łukiszkach
• Wzgórze Trzech Krzyży (1926, Antoni Wiwulski)
• Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (1921-1923, Karol Jankowski, Franciszek Lilpop)
• Osiedle mieszkaniowe na Antokolu inspirowane Bauhausem (1930-1931, F. Wojciechowski)
• Izba Przemysłowo-Handlowa, (1931, Z. Tarasin)
• Dom Akademicki (1931, Aleksander Kodelski)
• Bank Gospodarstwa Krajowego (1936-1938, J. Pańkowski, S. Gałęzowski)
• Gmach PKO (1936-1938, Z. Puget, Juliusz Żórawski, przeb. 1996, A. Nasvytas)
• Ubezpieczalnia Społeczna (1938-1939, S. Murczyński, Jerzy Sołtan)
• Lombard (1938, I. Helman-Zatorska)
• Szkoła (1938-1939, Romuald Gutt)

• Meczet (XIX w.) zburzony w latach pięćdziesiątych
• Prawosławna katedra metropolitalna (XVII-XIX w.)
• Cerkiew Spaska (1868)
• Kienesa karaimska (1922)
• Nekropolie
• Cmentarz na Rossie, gdzie pochowana jest matka Józefa Piłsudskiego oraz jego serce
• Cmentarz Bernardyński na Zarzeczu
• Cmentarze na Antokolu
• Cmentarz Piotra i Pawła
• Cmentarz św. Rafała na Pióromoncie
• Cmentarz w Kalwarii
• Cmentarz ewangelicki
• Cmentarz prawosławny
• Cmentarz muzułmański
• Cmentarz karaimski
• Cmentarze żydowskie