Odznaka pamiątkowa połączonych okręgów

Akcja Burza w Okręgach Wilno i Nowogródek AK – część akcji wojskowej zorganizowanej i podjęta przez oddziały Armii Krajowej przeciw wojskom niemieckim, w końcowej fazie okupacji niemieckiej, bezpośrednio przed wkroczeniem Armii Czerwonej, prowadzona w granicach II Rzeczypospolitej.

W maju 1944 Komenda Główna AK, po doświadczeniach przebiegu "Burzy" na Wołyniu zdecydowała się na opanowanie Wilna by zaakcentować polskość kresów wschodnich.

Na początku czerwca połączono okręgi wileński i nowogródzki. Komendantem nowego okręgu został ppłk Aleksander Krzyżanowski - "Wilk".

Pod koniec czerwca został opracowany i zatwierdzony plan akcji na Wilno oznaczony kryptonimem "Ostra Brama". Zakładał on uderzenie z zewnątrz na miasto tworzonymi pięcioma zgrupowaniami oddziałów okręgu wileńskiego i nowogródzkiego, wsparte od wewnątrz działaniami garnizonu miejskiego AK.

6 czerwca 1944 oficjalnie ujawnione zostało Dowództwo Oddziałów Partyzanckich Okręgu Wileńskiego. Stacjonowało w Dziewieniszkach , a jego zadaniem była koordynacja działań bojowych oddziałów w polu. Osłonę dawały 8 Brygada Partyzancka i OR KO por. "Groma". W Dziewieniszkach zainstalowała się drukarnia polowa i część BiP. Rozpoczęto wydawanie "Biuletynu Nadzwyczajnego", "Pobudki" i "Z Pola Walki". Nadawano komunikaty radiowe. Drukowano rozkazy, przepustki i legitymacje.

Obsada personalna

• Dowódca - ppłk "Wilk"
• Szef sztabu - mjr dypl. Teodor Cetys "Sław"
• Szef oddziału I - kpt. Zbigniew Brodzikowski "Rarańcza"
• Szef oddziału II - por. Józef Ciecierski "Rokita"
• Szef oddziału III - ppłk Zygmunt Izydor Blumski "Strychański"
• Szef oddziału IV - mjr Kazimierz Radzikowski "Robur"
• Szef oddziału V - kpt. Stefan Czemik "Orwat"
• Szef oddziału VI - por. Antoni Snarski "Solny"
• Szef saperów - kpt. Michał Kwakszyc "Kowal",
• Szef służby sanitarnej - por. dr Michał Reicher " Sosna".

Dowództwu Oddziałów Partyzanckich bezpośrednio podlegały:

• Oddział Rozpoznawczy KO por. Władysława Kitowskiego "Groma" w sile 120 ludzi,
• Oddział Dyspozycyjny Kedywu ("pluton S") por. Floriana Perepeczki "Promienia" w sile 80 ludzi
• kompania osłony sztabu por. Piotra Górskiego "Ziemowita" w sile 100 ludzi

Na Nowogródczyźnie

Równolegle z przygotowaniami do akcji "Ostra Brama" już od 1 lipca rozpoczęły się walki w ramach Burzy. Inspektorat rejonowy Baranowicze, wyłączony z akcji "Ostra Brama", od 2 lipca wykonywał "Burzę" w obwodach Baranowicze, Nieśwież i Słonim. Jego dwa bataliony 78 pp por. Józefa Wierzbickiego - "Józefa" i por. Józefa Stanleja "Wintera" wysadziły most na rzece Iszka i walczyły koło Nowej Myszy. Jedna z kompanii wkroczyła do Klecka. 4 batalion 77 pp, 2 szwadron 26 p.uł. i kompania lotnicza wyruszyły 5 lipca z Bielicy nad Niemnem. Przy przekraczaniu szosy Lida-Grodno rozbiły kolumnę niemiecką, następne walczyły koło Żyrmun z niemiecką kompanią piechoty. Jedna z grup batalionu koło Śliżun stoczyła bój spotkaniowy z oddziałami ROA.

8 batalion 77 pp por. Józefa Zwinogrodzkiego - "Turkucia" w Dokudowie stoczył ciężki bój z batalionem niemieckim. W ramach Operacji "Ostra Brama" utrzymywał on dwie przeprawy na Niemnie. Straty niemieckie szacowano na kilkudziesięciu zabitych. Po stronie polskiej zginęło 8, a 10 zostało rannych. 5 lipca batalion przegrupował sie pod Wilno.

Na Wileńszczyźnie

12 Oszmiańska Brygada AK por. Hieronima Romanowskiego "Cerbera" walczyła z Niemcami koło Szyłowicz, Wierebuszek na drodze Boruny-Holszany. 13 Mołodeczańska Brygada AK por. Adama Walczaka "Nietoperza" zlikwidowała posterunki policji w Bienicy i Markowie, uderzyła na posterunki wojskowe w Sakowicach i w Listopadach. Zgrupowanie nr 2 Okręgu Wilno AK mjr. "Węgielnego" operowało na drogach Podbrodzie-Święciany i Kiemieliszki-Podgrodzie, oraz na linii kolejowej Podbrodzie-Postawy. 24 Brygada AK "Dryświaty" por. Kazimierza Krauzego - "Wawrzeckiego" opanowała 8 lipca Opsę.

6 lipca nie wszystkie oddziały partyzanckie stały na podstawach wyjściowych do uderzenia na Wilno. Ale i one nadal walczyły z Niemcami.

12 Brygadę rozkaz do udziału w operacji "Ostra Brama" zastał w okolicach Holszan. Zgodnie z rozkazem miała opanować lotnisko na Porubanku. Podczas przekraczania drogi Boruny-Holszany zwiazała się walką z Niemcami. Straty własne: 1 zabity, 2 zaginionych i 4 rannych. Do Szwajcar dotarła rankiem 7 lipca. Ochraniała szpital polowy 3 czołówki sanitarnej.

7 lipca pod Szwajcarami 6 Wileńska Brygada AK mjr. Leona Koplewskiego - "Konara" wspólnie z 12 Brygadą uwolniły około 4 tysięcy jeńców z obozu w Mińsku maszerujących pod konwojem na Zachód . W Puszczy Rudnickiej znajdowały się oddziały Zgrupowania nr 4 "Południe". 7 Wileńska Brygada AK por. Wilhelma Tupikowskiego - "Wilhelma", 2 batalion 77 pp por. "Krysi" i 7 batalion 77 pp por. "Ostoi" rozbroiły kilka niemieckich pododdziałów. Walczono pod Chazbiejowicami, Rakliszkami i Ejszyszkami.

6 Brygada stacjonowała na południowym skraju Puszczy Rudnickiej w gotowości bojowej do wykonania akcji "Roma". Jedynie jej 3 kompania "Ziemowita" odeszła do ochrony sztabu polowego Okręgu Wileńsko-Nowogródzkiego. Rozkaz z 3 lipca nakazywał brygadzie opuszczenie rejonu Orany-Ejszyszki i do wieczora 7 lipca ześrodkowanie się pod Wilnem. Tu miałą być w gotowości do działania jako odwód dowództwa, zająć pozycje na Trakcie Czarnym i osłaniać nacierające oddziały od wschodu.

5 Brygadę mjr. Zygmunta Szedzielarza - "Łupaszki" przewidywano jako trzon Zgrupowania nr 5 "Zachód" odeszła spod Wilna

Zgrupowanie nr 2 "Północ" mjr. "Węgielnego" operujące na północny wschód od Wilna współdziałano taktycznie z 277 Dywizją gen. Gładyszewa. Walczono w okolicach Mcjszagoła, Gładkiszki i Suderwa. Pod Gładkiszkami zdobyto baterię dział, a później wspólnie z sowietami wyparto przeciwnika z Mejszagoły. 13 lipca w rejonie Krawczuny-Nowosiółki prowadzono krwawe walki z grupą gen. Stahela, która przebijała się z Wilna i oddziałami ppłk. Tolsdorfa. Nieprzyjaciel poniósł poważne straty. Po stronie polskiej poległo ponad 100 partyzantów.

Na mocy porozumienia ppłk "Wilka" z dowódcą 3 Frontu Białoruskiego gen. Iwanem Czerniachowskim, oddziały AK skoncentrowały się w rejonie Turgiele, Taboryszki i Wołkorabiszki. Celem "Wilka" było odtwarzać 19 Dywizję Piechoty, Wileńską Brygadę Kawalerii i batalion pancerno-motorowy. Przeformowane wojska miały nadal walczyć z Niemcami podporządkowane operacyjnie dowództwu Armii Czerwonej. Wspólne ustalenia obowiązywały przez dwa dni. 17 lipca w Boguszach podstępnie aresztowano kierowniczą kadrę okręgu. Zdezorientowane oddziały wileńskie i nowogródzkie będące w marszu do Puszczy Rudnickiej zostały otoczone i rozbrojone przez sowiecki 86 pułk wojsk pogranicznych. Około 4 tysięcy partyzantów trafiło do obozu przejściowego w Miednikach Królewskich, a stamtąd zostali wywiezieni do Kaługi i jako obywatele sowieccy wcieleni do 361 zapasowego pułku piechoty.

Ostatnim tragicznym finałem Operacji Wileńskiej było rozbicie przez oddziały 6 i 10 Dywizji NKWD oddziałów partyzanckich pod Borowem, Poddubiczami, Surkontami, Klukowiczarni i Kołodziszkami. 21 sierpnia pod Surkontami w walce z batalionem 32 zmotoryzowanego pułku piechoty NKWD poległ ppłk "Kotwicz", komendant okręgu nowogródzkiego. Powstające i reorganizujące się oddziały samoobrony AK walczyły jeszcze na Wileńszczyźnie przez kilka miesięcy.

Bibliografia

• Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
• Światowy Związek Żołnierzy AK pod red. Tadeusza Przyłuckiego: Czas Burzy w 50. rocznice operacji "Burza". Warszawa: Zakład poligraficzny Akcydens, 1994. ISBN 83-90-1777-0-6.
• Z.Boradyn, A. Chnielarz, H. Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie. Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.