Gwardia Ludowa, GL - organizacja zbrojna PPR utworzona 6 stycznia 1942 (w rzeczywistości nastąpiło to dwa miesiące później 28 marca 1942).

Jednolitą ogólnopolską nazwę przyjęto w marcu 1942.

Gwardia Ludowa, jako formacja zbrojna PPR, realizowała wytyczne Międzynarodówki Komunistycznej i cele polityczne komunistów polskich znajdujących się w ZSRR.

1 stycznia 1944 GL została przekształcona w Armię Ludową.

Gwardia Ludowa miała w założeniu prowadzić konspiracyjną walkę z hitlerowskimi Niemcami poprzez działania partyzanckie, niszczenie transportów wroga, dezorganizację administracji. Dodatkowo GL zajmowała się prowadzeniem wywiadu. Współtworzony przez agentów sowieckiego wywiadu Wydział Informacji GL zajmował się m.in. paraliżowaniem działań Polskiego Państwa Podziemnego. We wrześniu 1943 członek Wydziału Informacji Marian Spychalski ujawnił gestapo listę ok. 50 osób działających w konspiracji, wśród których część było członkami Polskiego Państwa Podziemnego, Delegatury Rządu na Kraj lub żołnierzy Armii Krajowej. Osoby te zostały w większości aresztowane przez gestapo w końcu 1943, a część z nich wywieziono do niemieckich obozów koncentracyjnych.

Naczelne dowództwo Gwardii Ludowej stanowiły władze (Sekretariat) Polskiej Partii Robotniczej. Pierwszym dowódcą GL był Bolesław Mołojec (jego szefem sztabu był Marian Spychalski, w okresie styczeń - sierpień 1942), po nim Franciszek Jóźwiak, przybyły do GL z oddziałów partyzantki radzieckiej, w okresie sierpień 1942 - grudzień 1943. Działalnością GL kierowało Dowództwo Główne podzielone na oddziały: I operacyjny, II informacyjny, III zaopatrzenia i uzbrojenia, IV organizacyjny, V propagandy, VI sanitarny. Każdy członek PPR był jednocześnie gwardzistą. Struktura organizacyjna była ściśle związana z strukturą PPR.

W listopadzie 1942 powstał Wydział II Informacyjny, stanowiący ekspozyturę wywiadu sowieckiego, do którego zadań należało m.in. zbieranie wiadomości o AK i innych polskich organizacjach podziemnych.

Latem 1943 roku współpracę z GL nawiązał agent radzieckiego wywiadu wojskowego GRU, generał Michał Żymierski "Józef" i w kilka tygodni później został doradcą wojskowym w wydziale operacyjnym GL. Prowadzone były kursy podoficerskie i szkolenie wojskowe.

GL rozpoczęła działalność zbrojną w maju [1942] w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego i Radomia. Początkowo zamiast polskiego godła, żołnierze GL nosili za czapkach czerwony trójkąt z napisem "GL" - dopiero w późniejszym czasie znakiem tej formacji stał się piastowski orzeł, a nieoficjalnym hymnem "Marsz Gwardii Ludowej". Do końca 1942 organizacja objęła całe Generalne Gubernatorstwo i część ziem polskich włączonych do III Rzeszy. Początkowy najwyższy szczebel stanowił okręg, w miarę rozwoju organizacji łączono je w obwody. Obwody Gwardii Ludowej: I - warszawski, II - lubelski, III - radomski (od 1943 r. - radomsko-kielecki), IV - krakowski, V - łódzki i VI - śląski. Obwody podzielone były ogółem na 18 okręgów. Okręgi dzieliły się na powiaty, dzielnice i rejony. Dodatkowy obwód, lwowski, został latem 1943 r. przekazany partyzantom radzieckim.

Z dokumentacji dowództwa Okręgu AK Białystok wynika, że w obwodzie tym odtwarzał się 42 Pułk Piechoty AK i częściowo 3 Pułk Szwoleżerów AK. Już w marcu i maju 1943 oddziały GL, w ramach jak określali członkowie GL "oczyszczania terenu z reakcji i faszystów" napadały na członków AK, NSZ i mordowały ludność cywilną, m.in. 29 maja 1943 grupa GL Józefa Liska tzw. „Liskowcy” pod dowództwem „Bartosza” zamordowała Władysława Kiełczewskiego, właściciela majątku w Łysakowie koło Zaklikowa oraz pokojówkę, niszcząc jednocześnie zabudowania gospodarcze i część majątku.

Józef Lisek "Lisek", przedwojenny kryminalista, stosował taktykę podszywania się pod różne organizacje niepodległościowe i wielokrotnie dopuszczał się mordów na ludności cywilnej m.in.:

• 23 grudnia 1942 „Lisek” i oddział GL wymordował w Trzydniku Dużym rodzinę Wójcickich – Stanisława (lat 40), jego żonę Józefę (31) oraz brata Jana (38), należących do NSZ.
• 13 marca 1943 oddział GL "Liska" napadł na komendanta placówki AK w Olbięcinie – Edwarda Bryczka „Ostoję” i pod groźbą śmierci zrabował broń.
• 29 maja 1943 zamordowano Władysława Kiełczewskiego, właściciela majątku i jego pokojówkę, demolując zabudowania gospodarcze.
• W połowie 1943 oddział "Liska" wymordował rodzinę Olszowych z Łążka Zaklikowskiego, jedynie za to, iż wcześniej złożyli meldunek na policję, że ich okradziono.

Spory udział w GL Żydów i zbiegłych jeńców radzieckich, co było wrogo przyjmowane zwłaszcza przez NSZ, podejmowane przez GL napady celem zdobycia środków na działalność (pomimo iż była w istotnym stopniu finansowana przez Moskwę ) oraz rekwizycje w folwarkach i dworach celem zdobycia żywności i pieniędzy, porachunki o broń zrzutową i na tle samowolnego przechodzenia z jednej organizacji do drugiej, wchłonięcie przez GL paru oddziałów "dzikich" czy wręcz rabunkowych tzn. nikomu do tej pory niepodporządkowanych i niezdyscyplinowanych, ostre wzajemne zwalczanie propagandowe doprowadziło do jeje upadku.

1 stycznia 1944 r. powstała Armia Ludowa i Gwardia Ludowa weszła w jej skład. Organem prasowym GL było pismo "Gwardzista".

Główne postaci z GL

• Bolesław Mołojec
• Marian Spychalski
• Franciszek Jóźwiak
• Mieczysław Moczar
• Franciszek Zubrzycki