NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR , wywiadu i kontrwywiadu i nadzorujący lokalne instytucje rządowe, istniejący w Związku Radzieckim w latach 1934-1946, następnie przemianowany na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR. NKWD było głównym narzędziem w rękach władz radzieckich którym posłużono się do ogromnych represji wobec własnych obywateli w i poza granicami byłego ZSRR a także masowych deportacji różnych narodowości w tym Polaków. Organy NKWD były także wykonawcą zbrodni katyńskiej - mordu oficerów Wojska Polskiego w 1940 roku, oraz rozstrzeliwań Polaków po wojnie i uwięzienia w byłych obozach koncentracyjnych, np. na Majdanku. Np. przez więzienie NKWD na Zamku w Lublinie przeszło po wojnie do 1954 r. około 35 tys. Polaków, a 333 poniosło śmierć.

W dniu 22 czerwca 1941 r. Biuro Polityczne Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi podjęło uchwałę, zobowiązującą NKWD BSRR do wykonania wyroków śmierci, wydanych na więźniów, przebywających w więzieniach tzw "zachodnich obwodów Białorusi" (chodziło o tereny wschodniej Polski okupowane po 1939 roku przez ZSRR). Dwa dni później szef NKWD, Ławrentij Beria, polecił rozstrzelać wszystkich więźniów znajdujących się w śledztwie oraz skazanych za "działalność kontrrewolucyjną", "sabotaż gospodarczy", "dywersję" i "działalność antysowiecką". Uruchomiło to lawinę zbrodni na więźniach. Według danych sowieckich z 10 czerwca 1941 r., a więc niemal z przede dnia agresji niemieckiej, w kresowych więzieniach przebywało ok. 40 tys. więźniów, w tym:

• w więzieniach tzw. Zachodniej Ukrainy (Lwów, Małopolska Wschodnia, Podole, Wołyń) ok. 21 tys. więźniów
• w więzieniach tzw. Zachodniej Białorusi (Grodno, Brześć, Nowogródek, Pińsk itd.) ok. 16,5 tys. więźniów
• pozostałe ok. 2,5 tys. więźniów znajdowało się w więzieniach na Wileńszczyźnie

Łącznie zamordowano ok. 35 tys. uwięzionych Polaków. Np. Brygidki (więzienie), więzienie śledcze NKWD - Zamarstynów, więzienie na ulicy Łąckiego we Lwowie tu wymordowano ok. 7 tys. więźniów, w Łucku ofiarą masakry padło ok. 2 tys. więźniów, w Wilnie ok. 2 tys., w Złoczowie ok. 700, Dubnie ok. 1000, Prowieniszkach 500 więźniów.... w Drohobyczu, w Czortkowie, Berezweczu, Samborze itd.

W ciągu tygodnia, w czerwcu 1941 roku NKWD wymordowało w więzieniach 14700 więźniów, na szlakach ewakuacyjnych padło ich przeszło 20 tysięcy.

Po napaści A. Hitlera na ZSRR (22 czerwca 1941), wobec braku możliwości ewakuacji, NKWD mordowało więźniów skazanych na wysokie wyroki, chorych i niezdolnych do marszu. W lwowskich Brygidkach i na Zamarstynowie zamordowano ok. 8 tys. więźniów, podobnie likwidowano więzienia w: Kijowie, Smoleńsku, Charkowie, Równem, Berdyczowie, Berezweczu, Mińsku. Ogółem z rąk radzieckich i od bombardowań niemieckich zginęło ok. 80 tys. Polaków.

Wbrew stanowisku prawowitego rządu i narodu polskiego władzę w kraju oddano komunistom. 23 lipca 1944 PKWN wydał dekret o podporządkowaniu spraw dotyczących AK i innych polskich organizacji kompetencji sądów wojskowych ZSRR. Wzmogły działalność NKWD i kontrwywiad Armii Czerwonej Smiersz. Po wyzwoleniu w lipcu 1944 Lubelszczyzny, przy znacznym udziale 3 Dywizji Piechoty AK pułkownika A. Świtalskiego i 9 Dywizji Piechoty AK generała L. Bitnera, żołnierze tych zgrupowań znaleźli się m.in. w obozach w Nowinach, Poniatowej, Skrobowie, Majdanku. Podobny los spotkał żołnierzy AK w okręgu krakowskim i białostockim oraz na obszarze warszawskim. 1944 PKWN powołał Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który ściśle współpracował z radzieckimi organami bezpieczeństwa w tropieniu ukrywających się działaczy politycznych i żołnierzy podziemia.

Łącznie na obszarze przedwojennej Polski radzieckie i polskie siły bezpieczeństwa aresztowały w latach 1944-1945 ok. 200 tys. osób, w tym 50 tys. żołnierzy AK. Jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego był proces szesnastu przywódców państwa polskiego przed radzieckimi organami sądowymi. Oficerowie NKWD nadzorowali pracę kontrwywiadu Wojska Polskiego (Główny Zarząd Informacji) i resortu bezpieczeństwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, prowadzących walkę z podziemiem zbrojnym i politycznym w Polsce w latach 1944-1948.

1990 rząd M.S. Gorbaczowa oficjalnie potwierdził odpowiedzialność NKWD za zbrodnie na ponad 20 tys. oficerów polskich, policjantów i urzędników państwowych w Katyniu, Charkowie i Twerze, a w grudniu tegoż roku ujawnił dokumenty potwierdzające odpowiedzialność najwyższych władz ZSRR (m.in. Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) za zbrodnie i ich ukrywanie.