Herb Nowogródka

Nowogródek - Stolica województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego i I Rzeczypospolitej (1500-1795), stolica województwa nowogródzkiego II Rzeczypospolitej. Po 1945 roku siłą wcielona do ZSRR na mocy paktów rozbiorowych.

Założenie Nowogródka przypisywano kniaziowi kijowskiemu Włodzimierzowi Wielkiemu, niekiedy kniaziowi Jaropełkowi (1114).

Najazd Tatarów Batuchana pod wodzą Kajdana (1241) spustoszył gród z okolicą. Gdy rozbici przez Tatarów kniaziowie ruscy utracili swą władzę, Nowogródek opanował książę litewski Erdziwiłł. Odbudował drewniany zamek i często w nim przebywał. Wielki książę litewski Mendog (lit. Mindaugas) (1240-63), doprowadził o zjednoczenia księstw litewskich. Podbił cała Ruś Czarną, a Nowogródek uczynił swą główną siedzibą i faktyczną stolicą Litwy. We 1252 roku na zamku nowogródzkim Mendog wraz ze swą żoną Martą przyjął chrzest w obrządku łacińskim. Rok później (1253) Mendog koronował się na króla Litwy. W 1260 roku powrócił jednak do pogaństwa. Na pamiątkę panowania Mendoga sąsiadujące z zamkiem wzgórze nazwano jego imieniem. Według legendy na tej górze pochowany został Mendog siedzący na złotym tronie. Po latach powstał tu cmentarz z murowaną kaplicą na szczycie, Pozostałe po wycince lasu krzaki były opisane przez Adama Mickiewicza w IV Księdze "Pana Tadeusza", jako gaj Mendoga. Syn Mendoga Wojsiełk uważany jest za fundatora drugiej cerkwi św. Borysa i Gleba.

Ruiny zamku Mendoga i kościół farny Biała Fara

W 1274 roku orda Tatarów wespół ze sprzymierzonymi książętami ruskimi zza Dniepru pod wodzą Jaruna i księcia halickiego obległy Nowogródek. Na wieść o zbliżaniu się wojsk litewskich odstąpili od oblegania grodu.

Nowogródek został ponownie oblężony (1314) przez Krzyżaków pod wodzą wielkiego mistrza Henryka von Plotzke, którzy spalili miasto lecz nie zdobyli zamku. Krzyżacy podczas odwrotu, po krwawej potyczce koło Krzywicz nad Niemnem, zdziesiątkowani powrócili na ziemie zakonne. Giedymin miał w roku 1323 ufundować kościół franciszkanów. Krzyżacy w 1391 r. pod wodzą wielkiego mistrza Konrada von Wallenroda napadli gród i spalili miasto, nie zdobywając zamku. Trzy lata potem Krzyżacy ponowili najazd (1394). Mieszkańcy Nowogródka sami spalili miasto i schronili się do zamku, którego Krzyżacy zdobyć nie zdołali – splądrowali więc okolice.

W 1415 roku na zamku odbył się synod biskupów prawosławnych, podczas którego wybrano metropolitę kijowskiego. 7 lutego 1422 r., król Polski Władysław Jagiełło poślubił księżniczkę Sońkę Holszańską. W 1426 roku w Nowogródku, wielki książę Witold powracając ze zwycięskiej wyprawy na Psków i Nowogród rozdał bojarom i rycerstwu zdobyczne dary. Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu (1444) kolejne przywileje oraz uczynił dla miasta lokację. Od 8 września 1448 r. Nowogródek był miejscem obrad walnego sejmu litewskiego.

Nowogródek - rynek

1504 r. w Nowogródku odbywała się rada senatorów litewskich, związanych z Michałem Glińskim, marszałkiem nadwornym litewskim i starostą bielskim, skonfliktowanym z wojewodą trockim Zabrzezińskim. Niespodziewania pod miastem pojawili się Tatarzy. Wojewoda nowogródzki, Wojciech Gasztołd wspólnie z horodniczym Maskiewiczem zorganizowali skuteczną obronę zamku. W 1507 r. Nowogródek został stolicą województwa, obejmującego powiaty nowogródzki, wołkowyski, słonimski oraz księstwo Słuckie. 26 lipca 1511 roku na sejmie w Brześciu Litewskim król Zygmunt Stary nadał Nowogródkowi lokację na prawie magdeburskim. W 1537 roku szlachta litewska zbiera się w Nowogródku przed wyruszeniem pod Lwów na wyprawę wołoską, zakończoną "wojną kokoszą". Po unii lubelskiej (1569) do rozwoju miasta przyczyniły się odbywające się tu od 1581 roku sesje "ruskiej" kadencji Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego. Obrady w Nowogródku odbywały się, co dwa lata (na przemian z Mińskiem), przez 22 tygodnie. Dopiero w 1775 roku przeniesiono sesje Trybunału do Grodna.

W okresie silnego rozwoju reformacji Nowogródek jest świadkiem publicznych debat katolików z arianami (1609) oraz kalwinami (9 stycznia 1616 roku jezuita z Nieświeża, ks. Benedykt Brywilias dysputował z pastorem Janem Zygrowiuszem). Zbór kalwinski, powstały w połowie XVI wieku został zamknięty w 1618 roku. Wraz z rozkwitem Nowogródka budowano nowe kościoły i klasztory; jezuitów, bonifratrów (fundacja Kazimierz Lew Sapieha), bazylianek (1620) przy cerkwi unickiej (fundacja podkomorzy Adam Chreptowicz) (w 1860 r. zabrany przez władze carskie na cerkiew prawosławną), unicka bazylianów (1636), franciszkanów (zabrany na cerkiew w 1845), dominikanek (skasowany po powstaniu styczniowym w 1863 r.) i dominikanów (fundacja koniuszy Krzysztof Chodkiewicz), (do 1945 roku kościół parafialny), przy którym prowadzono szkołę, do której uczęszczał Adam Mickiewicz. W kościele tym Jan Rudomina, kasztelan nowogródzki wzniósł marmurowy pomnik dziewięciu towarzyszy broni poległych pod Chocimiem w 1621 roku.

Nowogródek - Pomnik Mickiewicza

Podczas wojen kozackich (1648-1654) oddziały Chmielnickiego i Tatarzy najeżdżali okolice Nowogródka. Kolejne inwazje – armii moskiewskiej Iwana Chowańskiego a w 1654 roku i szwedzka, rok później (1655) spowodowały olbrzymie straty. Zaczął się upadek miasta. W 1676 roku kolejne dwa przywileje nadał król król Jan III Sobieski. W końcu XVII wieku dodatkowe straty spowodowała wojna domowa pomiędzy rodem Sapiehów i ich przeciwnikami, trwająca do klęski wojsk sapieżyńskich pod Olkiennikami (1700).

Podczas Wojny Północnej nadeszły wojska szwedzkie, a później rosyjskie niszcząc miasto. Wielkie zniszczenia spowodował pożar w 1 maja 1751 roku. 23 września 1784 r. do miasta przybył król Stanisław August Poniatowski, który wracając z Nieświeża, zwiedził miasto, ruiny zamku, sąd i archiwum grodzkie. Podczas wojny w obronie konstytucji 3 Maja, na początku czerwca 1792 roku, Nowogródzkie zaatakowała 33-tysięczna armia carska Michała Kreczetnikowa. W połowie czerwca 1792 roku po porażce pod Mirem wojska polsko-litewskie, dowodzone nieudolnie przez zdrajcę, księcia Ludwika Wirtemberskiego wycofały się przez Nowogródek do Grodna. Jako ostatni żołnierze Rzeczypospolitej opuścili Nowogródek Tatarzy z korpusu jazdy generała Bielaka, uprzednio bohatersko broniący przed Rosjanami przeprawy nad Niemnem pod Stołpcami. W 1795 roku Nowogródek został zagarnięty przez Rosję w III rozbiorze Rzeczypospolitej. Ziemie powiatu nowogródzkiego przyłączono początkowo do powiatu nieświeskiego, następnie słuckiego guberni mińskiej, następnie litewskiej (1796), grodzieńskiej (1801) i ponownie mińskiej (1843)

12 lutego 1799 r. w farze nowogrodzkiej ksiądz Antoni Postlett ochrzcił Adama Bernarda syna Mikołaja i Barbary z Majewskich Mickiewiczów, urodzonego 24 grudnia 1798 roku w pobliskim Zaosiu (choć niektóre źródła jako miejsce urodzenia poety podawały sam Nowogródek). W bocznej kaplicy kościoła znajduje się do dzisiaj uwieczniony przez Mickiewicza w inwokacji "Pana Tadeusza" cudowny obraz Matki Bożej Nowogródzkiej. W końcu XVIII wieku do Żydów należało 27% budynków.

Podczas wielkiej wojny Napoleona z Rosją w 1812 roku, do Nowogródka powróciły polskie wojska. Rozlokował się w mieście sztab księcia Hieronim Bonaparte wraz księciem Józef Poniatowski (przy ul. Grodzieńskiej), oraz generałem Jan Henryk Dąbrowski (w Horodziłówce). W październiku 1812 odwrót armii Napoleona spowodował ponowną okupację rosyjską trwającą ponad sto lat. Miasto liczyło wtedy (w 1817 r.) 1600 mieszkańców, w tym 45% Żydów, 35% Polaków i Białorusinów oraz 20% Tatarów. Posiadający własny meczet Nowogródek aż do II wojny światowej pozostał ważnym ośrodkiem dla Tatarów, którzy osiedlili się tutaj jeszcze za czasów wielkiego księcia Witolda. W 1863 r w powstaniu styczniowym oddziałem tego powiatu dowodził ksiądz wikary Felicjan Łaszkiewicz (1838-1878). Represje po powstaniu styczniowym wobec Polaków spowodowały m.in. likwidację (1868) niedawno powstałego (1858) gimnazjum i zastąpienie go (1868) szkołą czteroklasową. Na masową skalę zamieniano na cerkwie prawosławne zarekwirowane kościoły katolickiej i cerkwie zlikwidowanego przez carat Kościoła unickiego (greckokatolickiego). W końcu XIX w. liczył 12 tys.mieszkańców 8 tys. Żydów, 2,2 Polaków, 1,2 Tatarów oraz 0,5 tys. Białorusinów. Najważniejszym wydarzeniem gospodarczym pozostawał jarmark z 19 marca, na którym sprzedawano głównie konie i bydło.

Nowogródek - Dworek Mickiewiczów

Podczas I wojny światowej, 22 września 1915 roku Nowogródek został zajęty przez oddziały 10 armii niemieckiej. Front rosyjsko-niemiecki przebiegał odtąd zaledwie 20 km na wschód od miasta – wzdłuż rzeki Serweczy. Niemcy zbudowali elektrownię oraz siecią kolejek wąskotorowych i linii telefonicznych. W całym powiecie zezwolono na założenie 14 polskich szkół.

Dom Mickiewicza zajął niemiecki dowódca XVII Rezerwowego Korpusu Armijnego, generał piechoty Reinhard von Scheffer-Boyadel. W związku z bliskością frontu do Nowogródka przyjeżdżali m.in. marszałek Paul von Hindenburg oraz król Ludwik bawarski. 27 grudnia 1918 r. kawaleria niemieckiej armii opuściła Nowogródek po zagarnięciu wysokiej kontrybucji. Wieczorem do miasta weszli bolszewicy, witani owacyjnie przez część ludności żydowskiej i rosyjskiej.

II Rzeczpospolita Od połowy marca 1919 r. w okolicach Nowogródka zaczęły się pojawiać się oddziały Wojska Polskiego. 18 kwietnia 1919 r. o świcie żołnierze 2 Kowieńskiego Pułku strzelców majora Leona Łady-Zawistowskiego i dwa szwadrony 10 pułku ułanów zdobyli miasto. Front polsko-bolszewicki zatrzymał się na parę miesięcy wzdłuż linii dawnych okopów niemieckich nad rzekami Serwecz i Uszą. Rankiem 19 lipca 1920 r. bolszewicy znów okupowali Nowogródek. Po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i operacji niemeńskiej 1 października 1920 roku wojska polskie znowu odzyskały miasto. Były to oddziały 1 i 5 pułki legionów oraz 16 pułku piechoty oraz 3 baterii 1 pułku artylerii legionów. Władze cywilne ze starostą p. Józefem Jellinkiem na czele zjechały i zaczęły urzędowanie 3 listopada. Tradycje Trybunału W. Ks. Litewskiego wskrzesił Sąd Okręgowy w Nowogródku, który tu 11 stycznia 1921 r. został otwarty, w gmachu mieszczącym dawniej rosyjską szkołę powiatową.

Nowogródek został stolicą województwa, będąc najmniejszym miastem wojewódzkim II Rzeczypospolitej i faktycznie pozostając prowincjonalnym miasteczkiem. Faktycznym centrum komunikacyjnym i gospodarczym Nowogródczyzny stały jednak Baranowicze. Pierwszym wojewodą nowogródzkim (1921-24) został p. Władysław Raczkiewicz, późniejszy (1939-1947) prezydent Rzeczypospolitej. 13 maja 1922 roku Nowogródek gościł sędziwego syna Adama Mickiewicza – Władysława, a 30 października 1922 r. byłego Naczelnika Państwa marszałka Józefa Piłsudskiego, 1 listopada tego roku poświęcono odbudowaną farę. W kolejnych latach przebudowano dawną elektrownię na teatr miejski. Miasto gościło jeszcze Prezydentów Rzeczypospolitej: Stanisława Wojciechowskiego (25-27 maja 1924) oraz Ignacego Mościckiego (wrzesień 1929). W około 10-tysięcznym Nowogródku dominowali Żydzi stanowiący 50% mieszkańców, Polaków było 25%, Białorusinów 20%, a Tatarzy i inni – 5% ludności. 11 września 1938 roku, po wyremontowaniu rodzinnego domu Mickiewicza, wcześniej spalonego (1881) i odbudowanego (1887) otwarto Muzeum Adama Mickiewicza. m.in. fotel poety, notatki i książki oraz akta sądowe ojca. Wszystko uległo zniszczeniu 22 czerwca 1941 r., podczas niemieckiego bombardowania. Rewaloryzację muzeum (1986-1989) wykonały polskie firmy Budimex i Białostocki Kombinat Budowlany.

Podczas II wojny światowej, po 17 września 1939 roku sowieckie bombowce początkowo zrzucały nad miastem pisane kaleką polszczyzną ulotki, zapowiadające niedługie wyzwolenie "z pańskiego gniota" od dotychczasowych panów i ciemiężców. Następnie zaczęła się okupacja radziecka. 6 lipca 1941 r. w Nowogródek został zajęty przez wojska niemieckie. Nowogródek znalazł się w granicach Generalbezirk Weiss-Ruthenien należącego do Komisariatu Rzeszy Ostland. Podczas okupacji niemieckiej rozwinął się polski ruch oporu. W połowie grudnia 1943 roku z Okręgu Białostockiego wydzielono Okręg Nowogrodzki Armii Krajowej. Siedzibą władz Okręgu AK była Lida, gdzie rezydowali Delegaci Rządu RP na województwo nowogródzkie Jan Trzeciak "Aleksander" i Marian Jankowski "Habdank". Działalność partyzancka była pretekstem dla niemieckiej akcji pacyfikacyjnej "Herman" od 13 lipca do 8 sierpnia 1943 r., wokół Puszczy Nalibockiej. Spalono wówczas wioski Pohorełka i Zalesie. W nocy z 17 na 18 lipca 1943 gestapo z Baranowicz dokonało w Nowogródku aresztowań ok. 120 Polaków. 31 lipca 1943 r. wieczorem Gestapo aresztowało jedenaście sióstr nazaretanek. Następnego dnia – w niedzielę 1 sierpnia 1943 r., Niemcy rozstrzelali wszystkie zakonnice w lesie 5 km od Nowogródka. Ich szczątki zostały 19 marca 1945 r. ekshumowane i przeniesione do wspólnej mogiły przy nowogródzkiej farze. 5 marca 2000 roku zostały beatyfikowane przez papieża Jana Pawła II. Latem 1944 roku oddziały Nowogrodzkiego Podokręgu AK uczestniczyła w operacji "Ostra Brama", walcząc wraz z armią sowiecką o oswobodzenie z rąk niemieckich Wilna. Niedawni sojusznicy okazali się wnet nowymi okupantami, mordującymi Polaków, tak jak Niemcy. 21 sierpnia 1944 roku w Surkontach na skraju Puszczy Bersztowskiej zginął w walce z 10 krotnie większymi, sowieckimi oddziałami NKWD dowódca nowogródzkiego Podokręgu AK, ppłk Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz" (1906-1944)z oddziału Hubala. Jesienią 1943 roku p.por. Wojska Polskiego, narodowości białoruskiej Barys Rahulia stworzył za zgodą niemieckich władz policyjnych, samodzielny szwadron białoruski, który zajmował się zwalczaniem sowieckiej partyzantki. W lutym 1944 w Nowogródku sformowano 65 batalion wartowniczy białoruskiej policji (niem. 65 Weissruthenische-Schuma-Wachbataillon).

• Zamek w Nowogródku wybudowany przez Mendoga z połowy XIII w. – ruiny dwóch wież: Szczytowej i Kościelnej, wały ziemne i głęboka fosa otaczająca zamek. Zamek wysadzili w powietrze Szwedzi w 1706 r. Z zamkowej prawosławnej cerkwi zachowały się fundamenty.
• Kościół farny ("Biała Fara", "Fara Witoldowa") p.w. Przemienienia Pańskiego, barokowy, zbudowany w l. 1719-23 w miejscu dawniejszego kościoła z k. XIV w., fundowanego przez wielkiego księcia Witolda. W lutym 1799 r. w kościele został ochrzczony Adam Mickiewicz. Świątynia jest budowlą jednonawową z półkoliście zamkniętym prezbiterium. Fasadę zdobią dwie niskie czworoboczne wieże i przewyższający je trójkątny szczyt. W zewnętrzną ścianę kościoła wmurowana jest tablica informująca o zaślubinach króla Władysława Jagiełły z Sońką Holszańską, jakie miały miejsce w nowogródzkiej farze w 1422 r. W nawie głównej zachowały się sklepienia kolebkowe, w kaplicach – gotyckie sklepienia żebrowe. W bocznej kaplicy znajduje się uwieczniony przez Mickiewicza w inwokacji do Pana Tadeusza cudowny obraz MB Nowogródzkiej, który jest XVIII-wieczną kopią obrazu znajdującego się niegdyś w nowogródzkim kościele jezuitów. W kościele jest także inny cenny obraz, przedstawiający św. Michała Archanioła, patrona miasta, przeniesiony tu ze zniszczonego kościoła dominikanów. Obraz ten, pokrywa srebrna sukienka, fundowana przez wojewodę smoleńskiego Adama Sakowicza. Cennym zabytkiem jest także znajdująca się w kaplicy Bożego Ciała marmurowa płyta z 1643 r. fundowana przez kasztelana nowogródzkiego Jana Rudominę Dussiackiego dla uczczenia śmierci brata Jerzego i jego ośmiu towarzyszy poległych w bitwie pod Chocimiem. Płyta przedstawia dziewięciu klęczących rycerzy bez głów i modlącego się za ich dusze fundatora. W roku 1857 kościół został zamknięty (bliski ruinie), odbudowany w 1906 r. nieprzerwanie czynny. W bocznej kaplicy cudowny obraz MB Nowogródzkiej (z inwokacji do Pana Tadeusza). Obok kościoła znajduje się kamień ku czci 11 sióstr nazaretanek zamordowanych przez hitlerowców 1 sierpnia 1943 r. Sarkofag z ich szczątkami znajduje się w bocznej kaplicy kościoła.
• Kościół Dominikanów, barokowy, Kościół i klasztor fundacji wojewody Krzysztofa Chodkiewicza z 1624 r., początkowo drewniany, murowany w 1724 r. W klasztorze była szkoła, w której uczył się w latach 1807-1815 A.Mickiewicz i Jan Czeczot. W 1853 r. skasowano klasztor, a kościół przebudowano. Po II wojnie kościół zamknięto w 1948 r. (skład mebli). W 1993 r. zwrócony wiernym. W bocznych nawach zachowane jest sklepienie gwiaździste.
• Dworek Mickiewicza – Budynek zbudowano w 2 poł. XIX wieku na miejscu spalonej siedziby rodziny Mickiewiczów z XVIII wieku. Przy odbudowie zachowano kształt poprzedniego budynku. Ganek został zabudowany. W tym miejscu spędził poeta młodość. Obecnie mieści się w nim Muzeum Adama Mickiewicza. Obok stoją zrekonstruowane lamus, oficyna, altanka i studnia.
• dawny Kościół Franciszkanów (obecnie cerkiew) i obok klasztor (obecnie dom mieszkalny). Kościół barokowy pw. św. Antoniego z 1714 r. fundacji Tomasza Woyniłłowicza (podstolego nowogródzkiego). W 1831 r. klasztor skasowano, a w 1846 r. barokowy kościół przebudowano na sobór prawosławny św. Mikołaja.
• Cerkiew prawosławna, późnogotycka pw. śś. Borysa i Gleba, fundacji ks. Konstantego Ostrogskiego, zbudowana w 1517 r. przebudowana w 1632 r. Zamieniona w cerkiew unicką w XVII w. Od 1839 r. cerkiew prawosławna, zamknięta w 1961 r. (było w niej archiwum), zwrócona wiernym w 1996 r. Na ścianach zachowały się gotyckie ornamenty. We wnętrzu znajduje się nagrobek Litaworów Chreptowiczów z XVII wieku.
• Synagoga z XVII wieku
• Meczet i cmentarz tatarski
• Cmentarz katolicki z kaplicą Sadowskiego z 1930 r.
• Kopiec Kościuszki
• Sukiennice z 1812 r.
• Mauzoleum A. Zaborskiego z 1802 roku.
• kamienice z XVIII i XIX w.

• Kościół i klasztor Jezuitów z 1624 r.
• Kościół i klasztor Bonifratów z ok. 1649 r.
• Pałac Radziwiłłów z XVIII w.
• Ratusz miejski z XVII w.