Zamek w Brzeżanach – ruiny zamku z XVI-XVII wieku, dawna własność rodu Sieniawskich, obecnie w mieście Brzeżany pod administracją ukraińską.

W 1530 roku miasto Brzeżany założył Mikołaj Sieniawski, późniejszy wojewoda ruski i hetman wielki koronny. Sieniawski rozpoczął budowę renesansowego zamku, na zachowanej tablicy erekcyjnej widnieje data 1554. Zamek wzniesiono na płaskowyżu oblanego wodami rzeki Złota Lipa, dodatkowo z obydwu stron granicząc ze stawami. Bagnisty teren, zwiększający walory obronne, wymusił na budowniczych wzmocnienie terenu przez wbicie dużej ilości dębowych bali w grząski grunt. Dopiero na tak przygotowanym gruncie zbudowano piwnice i grube mury zamkowe.

Mury zamku w Brzeżanach w 2008 roku

Obiekt powstawał od połowy XVI wieku do drugiej połowy XVII wieku i posiada w swojej architekturze cechy re­ne­san­so­we i barokowe. W XVI wieku na dziedzińcu zamku wzniesiono kościół zamkowy, rozbudowany później o boczne kaplice.

W latach 1648, 1665 i 1667 zamek oparł się Kozakom, a wojska tureckie i tatarskie nie podejmowały prób jego zdobycia. Przed 1675 z inicjatywy Mikołaja Sieniawskiego hetmana polnego koronnego zamek otoczono czworobokiem fortyfikacji ziemnych typu nowoholenderskiego z czterema bastionami. PO śmierci ostatniego z Sieniawskich Adama Mikołaja w roku 1726 zamek przeszedł na własność Czartoryskich, później Lubomirskich i Potockich. W 1772 roku Brzeżany znalazły się w zaborze austriackim, a w końcu XVIII wieku zamek nie był już zamieszkany.

Austriacy zlikwidowali umocnienia bastionowe, właścicielowi zamku Aleksandrowi Potockiemu nakazali też obniżenie bastei o rozebranie górnych kondygnacji pięciobocznej baszty. W XIX wieku w zamku istniał browar, inne budynki zajęto na koszary i magazyny dopełniając ich zniszczenia. W 1861 Stanisław Potocki podjął pewne prace remontowe, a w 1876 zlecił restaurację kościoła Leonardowi Marconiemu.

W 1916 i 1917 w czasie I wojny światowej zamek uległ częściowym uszkodzeniom na skutek ostrzału artyleryjskiego, m.in. południowo-wschodni narożnik, skrzydło pałacowe, dachy i jedna z bastei. W 1920 do Krakowa wywieziono sarkofagi Sieniawskich, przeniesione później do zamku w Pieskowej Skale. Po wojnie Jakub Potocki ofiarował zamek Wojsku Polskiemu, a wojsko postanowiło go odbudować wg stanu z 1775, jednak do 1939 wykonano jedynie część prac zabezpieczających. Jednocześnie Potocki w swoim testamencie ustanowił ze swoich majętności fundację na leczenie gruźlicy i raka.

Po zniszczeniach z okresu II wojny światowej zamek został pozbawiony dachów i stropów. Obecnie z zamku zachowane są mury pałacu z bramą, mury kościoła zamkowego, dolne kondygnacje baszty i bastei. Makietę zamku z czasu świetności można obejrzeć w muzeum miejskim w Brzeżanach.

Architektura

Rekonstrukcja zamku w Brzeżanach

Zamek wzniesiono na planie nieregularnego pięcioboku z półkolistą basteją od południa osłaniającą wjazd usytuowany w głównym budynku pałacowym. Druga basteja została wzniesiona w narożniku północno-wschodnim, a od strony północno-zachodniej wzniesiono pięcioboczną basztę flankującą kurtynę północną fortecy, załamującą się w połowie pod kątem prostym. Pałac od wschodu broniony był przez mniejszą czworoboczną wieżę przy narożniku południowo-wschodnim obwarowań. Baszty, wieża i basteje posiadały po kilka kondygnacji i rozwinięty system strzelnic.

W południowej części założenia znajdował się budynek pałacowy, najstarsza część zamku, zwieńczony attyką z fryzem arkadowym o strzelnicach kluczowych. W przyziemiu znajduje się renesansowy portal z herbami Sieniawskich i tablicą erekcyjną. Przy pałacu wzniesiono kościół zamkowy, renesansowo-barokowy. Pozostałe skrzydła zamku posiadały krużganki otwarte na dziedziniec i były dwu lub trzykondygnacyjne, wzniesione w XVII wieku. Wnętrza zamku posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski, z marmurowymi i piaskowcowymi portalami.

Źródła

• Tadeusz Polak: Zamki na Kresach: Białoruś, Litwa, Ukraina. Warszawa: Pagina, 1997, ss. 166-167. ISBN 83-907506-0-0.